वैदेशीक रोजगारीको क्रममा सन १९९१को अन्तिम दिन अथवा डिसेम्वर ३१ तारिखका दिन मैले संयोवस दक्षिण कोरियाको भूमिलाई टेक्न पुगेको थिए । तत्पाश्चात झण्डै ५ वर्षको रोजगारी समयलाई भाँचेर सन १९९६ को अगष्ट महिनामा हङकङ हुँदै जन्मभूमि नेपालको काखमा सकुशल अवतरण गरियो । पहाडमा रहनु भएका परिवारजनहरुसँग महिना दिन विताए पछि पुन वैदेशिक रोजगारीकै निम्ति अन्य देश गएको भन्दा अलि फरक ढङ्गले आई.डी.को पुच्छर समातेर हङकङको उडान भरे । दक्षिण कोरियाको रोजगारीको क्रममा मैले सोचे जस्तै साहित्यिक माहौल नभएकोले होला त्यहाँको वसार्इमा दुर्इचार गीत कविताहरु लेख्न वाहेक अन्य खासै केहि लेख्न सकिएन । तर जव मैले हङकङलाई टेके तव साहित्यको लागि केहि न केहि काम गर्नु पर्छ भन्ने एउटा प्रतिवद्धता लिए । त्यहि प्रतिवद्धता अनुसार साहित्य लेख्ने द्रुतत्तर वढ्दै गयो । खास गरेर हङकङमा मैले नसोचेको साहित्यिक वातावरण पाए । किनकी हङकङमा म आउँनु भन्दा पहिले आई.डी. को पुच्छर समातेर आउँनु हुने थुप्रै स्थापित साहित्यकार मित्रहरु हुनुहुदो रहेछ । वहाँहरुको समीप्यताका कारण ओईलाई सकेको मेरो लेखन यात्राले पुनर्जिवन प्राप्त गर्यो । जस्ले गर्दा म यो स्थान ग्रहण गर्न पुगेको छु त्यो मेरो लागि गौरवशाली कुरा हो । हङकङको वेफुर्सदीलो समयलाई उपयोग गर्न र प्रतिवद्धतालाई पुरा गर्न अनेकौ वाध्यता र विवशतासँग लड्दै जुझदै भए पनि लेख्नेकामवाट पछि हट्ने कार्य गरिएन । धेरै थोरै वा राम्रो नराम्रो सवैलाई आत्मासाथ गर्दै समयले भ्याए जति लेखन कार्यमा जुट्ने गरियो र हाल पनि उक्त कार्यमा निरन्तर जुटि नै रहेको छु । कलम,विचार र भावनाको सम्वन्ध पनि वडो अनौठो प्रकारको हुँदो रहेछ । त्यो म दुइ दशकको अवधीमा अनुभव गर्दैछु । यिनै साधना र प्रतिवद्धतालेगर्दा रचनाहरु संग्रहको रुपमा निकाल्न पुग्ने भएछ । जस्ले गर्दा एउटा कविता संग्रह छपाउँने तयारीमा जुटेँ । त्यहि अनुरुप हङकङको पहिलो साहित्यिक संस्था नेपाली साहित्य प्रतिष्ठानको प्रकाशनमा कविता संग्रह छाप्ने तयारी भयो । तर हङकङमा नेपाली भाषाको छापाखाना नभएकोले कविता संग्रह छाप्नको लागि नेपाल नै जानु पर्ने स्थिति देखा पर्यो । त्यसको लागि केहि न केहि मेसो मिलाउँनु पर्ने भयो । किनकी हङकङवाट त्यहि कविता संग्रह छाप्नको लागि मात्र नेपाल जान सकिने कुरोपनि भएन । त्यसैले सोहि समयमा नेपालमा रहनु भएका परिवारहरुलाई भेट्न जानेमौका मिलाए । अन्तत काठमाडौको जात्रा सिद्राको व्यापार भने झैँ कविता संग्रहको पाण्डुलिपि लिएर छाप्नको लागि र घर परिवारसँग भेटघाट गर्ने हिसावले म नेपाल भित्रिए । नेपालमा कविता संग्रह छाप्नको लागि त्यति अनुभव नभएकोले दक्षिण कोरिया मै रहँदा चिनजान भएका साहित्यिक मित्र मनोजवावु आशयसँग सर्म्पर्क जोडे । वहाँ आफु व्यस्त भएकोले अर्का कवि मित्र उत्तर कुमार राईसँग परिचय गराई दिनु भएपछि कम्प्युटर टाईपिङ्ग,आवरण कला र भित्री अमूर्त कलाको लागि गुहारे । किनभने वहाँ यो कामको लागि केहि अनुभवि हुनुहुन्थ्यो त्यसकारण मेरो कामको लागि पथप्रदर्शन गराउँन विभिन्न ठाउँमा पुर्याउँनुभयो। तर उत्तर कुमार जी पनि जागीरेहुनु भएको कारणले मेरो काममा समय दिन सक्नु भएन । यहि छपाई कामको लागि सहयोग गर्न अर्का गीतकार व्याकुल माईलासँग भेट घाट गराई दिनुभयो । त्यति वेला व्याकुल माईला अध्यायनको क्रममा थिए र नयाँ राष्ट्रिय गानका रचनाकार पनि भएका थिएनन् । वहाँ आफै स्रष्टा र स्रष्टा कै लागि काममा सहयोग गर्न तत्पर हुनुभयो । त्यसपछि वहाँको सम्पर्कमा अर्का पत्रकार तथा कवि गणेश राईसँग पनि परिचय हुन पुगीयो । मेरो कविता संग्रह "युद्ध भित्र उभिएका वुद्धहरु" छाप्नको लागि अनेकौं पटक विभिन्न ठाउँमा कामको लागि पथप्रदर्शन गराउँने काम गर्नुभयो । मैले उक्त कविता संग्रह छाप्ने समयमा अरु दुइ कामहरु गर्नुपर्ने थियो । पहिलो चौविसे सेवा समाज हङकङको मुखपत्र "चौविसेका गोरेटाहरु" को प्रकाशन र दोस्रो काम थियो नेपालका वरिष्ठ साहित्यकारहरुसँग विदेशमा नेपाली साहित्यको गतिविधी वारेमा भिडीयो अन्तरवार्ता । तिन प्रकारको काम एकै पटक गर्न नभ्याईने भएकोले मेरै गाउँका मित्र लोकेन्द्र याखालाई मुखपत्रको लागि सारा काम जिम्मा दिए । र अरु दुइ कामको लागि व्याकुल माईला म नै खट्ने सल्लाह गर्यौं । मलाई साहित्यकारहरुसँग भेट्ने सर्म्पर्क शुत्र थाहा नभएकोले व्याकुल माईलालाई नै यसको लागि पनि माध्यम वनाए । उनले भेट्नु पर्ने साहित्यकारहरुसँग सर्म्पर्क गर्थे र मलाई समय तालिका मिलाएर त्यतातिर भेटघाटको लागि लैजान्थे । उनलाई भिडीयो क्यामरा चलाउँन त्यति अनुभ व नभएकोले वार्ताकारको भूमिका निभाउँन आग्रह गर्थे र सोहि वमोजिम वार्ताकारको भूमिका पुरा गर्थे । कहिले साँझ कहिले विहान कहिले भोकै कहिले तिर्खै गरेर काठमाडौको धुँवा धुलोको पर्वाह नगरी भिडीयो वार्ताको कामलाई तुर्यायौ । अन्तत वैरागी काईला,गोविन्दराज भट्टराई,परशु प्रधान,मोहन कोईराला,इश्वर वल्लभ,मञ्जुल र डायमण्ड शमशेर राणा आदि बरिष्ठ साहित्यकारहरुको विचारहरुलाई भिडीयोमा कैंद गर्न सफल भयौं । अन्य मित्रहरुले प्राय फोनबाट सरसल्लाह मात्र दिए तर व्याकुल माईलाले भने म सँग साथै हिडेर मेरो कामको लागि पछि हट्नु भएन । त्यति वेला वहाँमा एक प्रकारले अल्लारे जोस पनि थियो त्यसकारण वहाँको मुखमा हुदैन भन्ने शब्दै आएन । जे भने पनि जता जाउँ भन्दा पनि मसँगै लागेर हिडी दिन्थे । आफ्नै काम झैँ गरेर मेरो काममा खटि दिए पछि मलाई काम गर्न ज्यादै सजिलो भयो । जे होस् वहाँको अटुट सहयोगले दुइ काम समयमा नै पुरा भयो । अर्को मुखपत्रको लागि मित्र लोकेन्द्र याखाले काम गरिदिनु भएकाले त्यो पनि सजिलै तरिकाले पुरा भयो । त्यस अवधीमा मैले प्रकाशनको काम मात्र नगरेर घर परिवारसँग भेटघाट गर्ने काम पनि पुरा गरे । जन आन्दोलन पाश्चात तिनै मित्र व्याकुल माईला उर्फ प्रदीप कुमार राई नयाँ राष्ट्रिय गानका रचनाकार वनेर राष्ट्रको सौभाग्यशाली तथा गौरवशाली ब्यक्तिको रुपमा परिणत हुने मौका पाउँनु भयो । त्यो हामी सारा नेपालीको लागि खुशीको कुरा हो । जुनवेला म उनीसँग काठमाडौको धुलो उडाउँदै हिड्दा त्यस्ता ब्यक्ति वन्लान भनेर मैले सोचेको पनि थिईन तर समयले उनलाई युगपुरुष वनाई दियो । तर म भने यता हङकङमा वेल्चा गैति उचालेर भए पनि नेपाली साहित्य लेखन साथै समृद्धिको लागि समर्पित हुदै आएकोछु । गत वर्ष२००७ को मध्यतिर राष्ट्रिय गानको रचनाकार वनि सकेपछि हङकङमा सम्मान ग्रहण गर्न आउँनु भएको वेला मैले ती पुराना कुराहरु उप्काएको थिए । त्यसवेला हास्दै भने "दाई मैले पुराना कुराहरु भुलेको छैन है" र मेरो हालखवर साथै ती बरिष्ठ साहित्यकारहरुको भिडीयो वार्ताका वारेमा सोध्दै थिए । मैले पनि हास्दै भने " तपाई नयाँ राष्ट्रिय गानको रचनाकार वनेर राष्ट्रिय ब्यक्तित्व वन्नुभयो त्यसमा म साह्रै खुशी छु र मेरो तर्फाट वधाईछ "
अनेसास हङकङ च्याप्टरको दोस्रो कविता यात्रा
यसपाली हङकङमा साहित्यिक कार्यक्रमहरु अलि बाक्लै रुपमा भए । त्यो हङकङमा बसोवास गर्ने नेपाली स्रष्टा तथा नेपाली साहित्यप्रेमीहरुको लागि उत्साह कै कुरा हो । हुन त हङकङमा नेपाली साहित्यलाई उत्थान गर्ने हिसावले विगत दश बर्षअगाडी देखि नै संस्थागतरुपले नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङकङ स्थापना भएर क्रियाशील भैरहेको छ । सोहि अनुरुप नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङकङले बाषिर्क रुपमा साहित्य समृद्धिको लागि कविता गोष्ठि आयोजना गर्दै आएको छ । हाल आएर हङकङमा अन्य साहित्यिक संस्थाहरु पनि स्थापना भैसकेकाछन् । त्यस साहित्यिक संस्थाहरु मध्ये अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज हङकङ च्याप्टर पनि एक क्रियाशील साहित्यिक संस्था हो । तर यसपाली भने गैरसाहित्यिक संस्था पोखरेली युवा परिवार हङकङले नेपालका तिन बरिष्ठ कविहरु सरुभक्त श्रेष्ठ,तिर्थ श्रेष्ठ र प्रकट पगेनी शिवलाई हङकङ ल्याएर सशुल्क कविता वाचनको आयोजना सफलरुपले गर्नु ज्यादै उदाहरणीय काम भएको छ । त्यसो त यो कार्यक्रम भन्दा एक वर्षपहिले विसे नगर्चीका लेखक कवि श्रवण मुकारुङको सशुल्क कविता वाचन पनि यसरी नै सफल भएको थियो तर त्यसवेला अर्का आकर्ष व्यक्तित्व नयाँ राष्ट्रिय गीतका रचनाकार व्याकुल माईला उर्फ प्रदीप कुमार रार्इ पनि थिए । तर यसपालीको त्रय कविहरुको सशुल्क कविता वाचन अत्याधिक सफल भएको महशुस यो कलमकार गरेको छ । किनकी उक्त कार्यक्रममा दर्शक तथा श्रोताहरुको उल्लेखनिय उपस्थितीले यहि कुरा वताउँदछ । अहिले नेपालमा गुरुकुलले मासिक रुपमा नेपालका चर्चित विभिन्न कवि कवियत्रीहरुको सशुल्क कविता वाचन गराउँदै आएको छ । तर गीत,कविता,मुक्तक,गजल आदि सशुल्क वाचन गराउँने पहिलो चलन पोखराबाट नै सुरुआत भएको हो त्यसैले यसको श्रेय पोखरेली स्रष्टाहरुलाई नै जान्छ । हाल आएर यसको निरन्तरता गुरुकुलले दिईरहेकोछ । हङकङमा सशुल्क कविता वाचन वाहेक पोखरेली युवा परिवारले हङकङ मै वसोवास गर्ने नेपाली स्रष्टाहरुलाई आकर्ष पुरस्कार सहितको प्रतियोगीतात्मक कविता वाचन गराएको थियो । जसमा कवियत्रीहरु रीता गुरुङ्ग र लक्ष्मी थापा राई पहिलो र दोस्रो भएका थिए भने कविहरुमा राजेन्द्र थापा, कमल पौडेल,चन्द्र मादेन आन्छन् क्रमश तेस्रो,चौथो र पाँचौ भएका थिए । यस्तो प्रकारको साहित्यिक कार्यक्रम गैरसाहित्यिक संस्थाले गर्नु प्रशंसनिय र सह्रनिय कुरा हो । जव गैरसाहित्यिक संस्थाले साहित्यका कामहरु गर्दै जान्छन् तव मात्र साहित्यले अझ वढी विकास गर्दै लैजाने सुअवशर मिल्दछ । साहित्यिक संस्थाहरुले त अवश्य नै साहित्य विकासको लागि जोड गर्दछ । यसपालीको साहित्यिक कार्यक्रम गैरसाहित्यिक संस्था पोखरेली युवा परिवार हङकङले गरे झैँ अन्य गैरसाहित्यिक संस्थाहरुले पनि होस्टेमा हैसे गरेर नेपाली साहित्यको विकासमा उल्लेखनिय योगदान पुर्याउँन सक्दछ । नेपालका वरिष्ठ त्रय कविहरु हङकङ आउँनु भएको वेला यहाँका साहित्यिक संघसंस्थाहरुले पनि समसामयिक नेपाली साहित्यको विषयमा अन्तरक्रिया तथा विचार गोष्ठि गर्ने विचार अवश्य नगरेका होईनन् । तर कविहरुको हङकङ वसाई छोटो र अन्य कार्यक्रममा व्यस्त हुनुपर्ने थाहा भएपछि औपचारीक कार्यक्रम गर्न पाईएन । तर त्यसको वावजूद पनि अनेसास हङकङ च्यप्टरले भने छोटो समयको लागि एउटा औपचारीक कविता यात्राको कार्यक्रम २००८ नोभेम्वर १५ का दिन विहानको समयलाई तय गर्यो । त्यो कार्यक्रमको लागि भने त्रय कविहरु सहमत भए । त्यसै अनुरुप हङकङमा सधै कामले व्यस्त रहनु हुने कवि कवियत्रीहरुले अलिकति समय निकालेरै छोडे । हङकङको पर्यटकिय स्थाल स्टार फेरीबाट सुभारम्भ भएको कविता यात्रामा हङकङ तथा नेपालका बरिष्ठ स्रष्टाहरु सहित पानी जहाजमा चढेर सेन्ट्रल हुदै यात्रालाई पीकट्रामको गाडीबाट माथी डाँडामा पुग्दा दिनको वाह्रवजि सकेको थियो । समयले दिनको खाना खाने वेला संकेत दिएकोले यात्रामा सम्मिलित सम्पूर्णले पेटपूजा गर्नको लागि म्याक्डोनाल्ड तिर पस्यौ । केहि समय चिया चमेनामा विताए पछि यात्रालाई बरिष्ठ कविहरुको साथमा साहित्यिक विचार र भावना साटसाट गर्दै पीक डाँडालाई फन्को मार्न र हङकङ टापूको दर्शनार्थ पैदल यात्रामा सरिक भयौं । केहि पर पीक भन्ज्याङ्गमा अनेसास हङकङ च्याप्टरले कविता गोष्ठिको आयोजना गर्ने निर्ण य गरेको थियो । सोहि वमोजिम उक्त स्थानमा पुगेपछि एउटा औपचारीक कविता गोष्ठिको सुरुआत गरियो जहाँ १७ जना स्रष्टा तथा श्रोताको उपस्थिति रहेको थियो । कार्यक्रम छोटो भए पनि हङकङ वसोवास गर्ने स्रष्टाहरु र त्रय बरिष्ठ कविहरुको कविता वाचनले पीक भन्ज्याङ्गको अनकन्टार ठाउँमा वेग्लै रौनकता छाएको थियो । प्रकृतिको सुन्दर कोखमा गरिएको कार्यक्रम सानै भए पनि भव्य थियो किनकी त्यहाँ नेपालका बरिष्ठ कविहरुको सुमधुर आवाजहरु गुन्जिएको थियो । त्यहाँ विभिन्न विचार र भावना समेटिएका कविताहरु वाचन गरिएका थिए । कविता यात्राको मज्जा भन्नु नै प्रकृतिको सुन्दरतासँग रमाउँदै कविता वाचन गर्नु हो । जहाँ सिर्सीरे वतास चराचुरुङ्गीको मीठो आवाज र रुखपातहरुको सुसाईसँगै कविता वाचनको मीठो लयहरु मिसीएर आउँने गुन्जनले साह्रै आनन्द दिलाउँछ । सायद तपाई पाठक पनि त्यहि छेउमा श्रोता भएर वस्ने मौका पाउँनु भएको भए झन कति मज्जा हुन्थ्यो सुनमा सुगन्ध झैँ । तर छुट्नु भयो होला समय अभावका कारण ठिकै छ तपाईको साटो हामीले नै तपाईको स्थानलाई ग्रहण गर्यौ । कविता वाचनको कार्यक्रम समाप्त भएपछि पीक डाँडालाई रिङदै त्रय बरिष्ठ कविहरुलाई हङकङ टापूको दृश्यपान गराउँने कार्यक्रम तिर जुट्यौ । पैदल यात्रामा कहि तस्विर खिच्दै कहिले हङकङ टापूको सुन्दर दृश्यहरु हेर्दै करिव एक घण्टामा सवैले पीक डाँडालाई फन्को दियौ । एक प्रकारले त्यो दिनको छोटो मिठो कार्यक्रम पनि एक फन्को कै थियो । त्यसपछि त्रय बरिष्ठ कविहरु अर्को कार्यक्रममा सरिक हुनुपर्ने भएकोले हामी सम्पूर्ण सहभागीहरुसँग विदा लिएर हिडेपछि हामीले पनि आआफ्नो वासस्थानतिर पाईला मोड्यौ । यसरी संयोगवस अनेसास हङकङ च्याप्टरले अविस्मरणीय कविता यात्राको आयोजना गर्ने सुअवशर प्राप्त गर्यो । यो एउटा साधारण प्रकारको कार्यक्रम भए पनि यसले हङकङे नेपाली साहित्य र स्रष्टाहरुको विच छुट्टै स्थान लिएको छ । कविता यात्रामा कविता वाचन मात्र नगरेर नेपाली साहित्य समृद्धिका विषयहरुमा पनि चर्चा गरिएको थियो । यसरी नेपाली साहित्य समृद्धि र विकासको लागि विदेशी भूमिमा रहेर थोरै भए पनि अनेसास हङकङ च्याप्टरले आफ्नो कार्य र कर्तव्य निभाउँदै आएको छ । त्यो कार्य मध्ये यो दोस्रो कविता यात्राको कार्यक्रम पनि प्रमुख हो ।
लामा आइलैण्डको कविता यात्रा
अनेसास हङकङ च्याप्टरको पुनर्गठनपश्चात् हङकङमा साहित्यकार तथा साहित्यप्रेमीहरुमा हलचल नै पैदा भएको छ । किनकि यहाँ अन्य साहित्यिक संघ-संस्थामा नसमेटिएका साहित्यकार मित्रहरुसमेत आबद्घ भएर साहित्य लेखनको लागि जुर्मुराएको पाउँदा त्यस्तो तरङ्ग उत्पन्न भएको हो । खासगरी साहित्यिक स्रष्टाहरु संगठित रुपले अगाडि बढौं भन्ने उद्देश्यले नै अनेसास हङकङ च्याप्टरले यस्तो पहल शुरु गरेको हो । हङकङमा रहनु भएका क्रियाशील स्रष्टाहरुलाई विश्वब्यापी रुपले अगाडि बढाउने र चिनाउने कार्य अनेसास हङकङ च्याप्टरको उद्देश्य भित्रको प्रमुख उद्देश्य हो । अन्य लेखन तथा प्रकाशन गरेर समाज सेवा साहित्य सेवा गर्नु त छँदैछ ।
पुनर्गठन हुनुभन्दा अगाडि पनि साहित्य समृद्घकिो लागि केही गर्न नखोजेको अवश्य होइन तर समय र परिस्थितिले गर्दा प्रत्यक्ष रुपले अगाडि नदेखिएको मात्र हो, भित्री रुपमा क्रियाशील नै थियो । त्यही कृयाशीलताबाट पनि अझ कृयाशील बनाउन अहिलेको यो नयाँ कार्य समिति चयन गरिएको हो । कुनै पनि काम गर्नु त्यति सजिलो हुँदैन, अझ साहित्य लेखन चिन्तनको कुरा त झन् अप्ठ्यारो कुरा हो । त्यो भनेर हुने कुरा होइन, लेखेर वा चिन्तन गरेर मात्र हुने कुरा हो । साहित्य लेखन वा चिन्तन कुराभन्दा सजिलो भए पनि त्यसलाई समाजको अगाडि उतार्न भने ज्यादै गाह्रो विषय हो । लेखनमा लेखकीय सत्व, विचार, भावना, दृष्टि मात्र नभएर सम्पूर्ण कुरा समेटिएर आयो भने मात्र लेखनको सम्पूर्ण पाटोलाई समेट्न सक्छ । परदेशमा बसेर नेपाली साहित्यकोर् इंट्टा थप्न सकिन्छ कि भन्ने हेतुले नै यसरी हामी हङकङमा वसोवास गर्ने साहित्यकर्मीहरु अनेसास हङकङ च्याप्टरमा गोलवन्द भएर अगाडि बढ्ने क्रममा जुटेकाछौं ।
साहित्यलाई विभिन्न कार्यक्रममार्फत अगाडि ल्याउनु पर्ने भएकोले अनेसास हङकङ च्याप्टरको तर्फबाट पहिलो कार्यको थालनी यही कविता यात्राबाट गरेका हौं गत सेक्टेम्वर १५,२००८ का दिन लाम्मा आइलैण्डमा । यो मेरा पहिलो अनुभव हो अथवा पहिलो कविता यात्रा नै भनौ । हुन त यस्ता खालका कविता यात्रा हङकङमा विरलै मात्र हुने गर्छन् समयाभावले गर्दा । मलाई लाग्छ, यसपालि कतिपय साहित्यकार मित्रहरु त्था साहित्यप्रेमी महानुभावहरु यही समयाभावको कारण सरिक हुन सक्नु भएन । जे होस् उक्त दिन विहानैदेखि मलगायत त्यहाँ उपस्थित सम्पूर्ण निक्कै रोमाञ्चित थियौ किनकि, लाम्मा आइलैण्डमा गएर कस्तो कविता रचेर सुनाउनु पर्ने हो भनेर । त्यो एउटा चुनौती र परीक्षा पनि थियो हाम्रो लागि । किनकि त्यहाँ २० मिनटमा कविता लेखेर ल्याउनु पर्ने थियो ।
प्राय म कविता लेख्दा पहिल्यै दिमागमा लेख्नु पर्ने कविताको खाका तयार पार्छु र तत् पश्चात् कुनै पनि बेला अथवा समय पाएको बेला त्यसलाई लिपिबद्घ गर्छु । लिपिबद्घ भइसकेपछि केही दिनको अन्तरालमा केही सम्पादन गर्छु र मात्र कवितालाई पूर्णता दिन्छु । यो मेरो लेख्ने स्टायल हो अथवा तरिका ।
दिनको साढे बाह्रवजे हामी कविता यात्रामा जाने कवि कवियत्री तथा साहित्यानुरागीहरु हङकङको सबैभन्दा अग्लो बिल्डिङ्ग आई.एफ.सी. टावरको सम्मुखमा भेला भयौं । छुटेकालाई पर्खेर ल्याउन केही साहित्यकार मित्रहरुलाई अनुरोध गरेपछि हामी अरु दिनको १ बजे पहिलो टोली पानी जहाज चढेर लाम्मा आइलैण्ड मोडियौं । आधा घण्टाको जहाज यात्रापश्चात् लाम्मा आइलैण्ड अवतरण भयौं । अवतरणपश्चात् कतिले आउन बाँकीलाई त्यही पानीजहाजबाट उत्रने ठाउँमा पर्खने कुरा गरे, कतिले पर समुद्रको किनारमा पर्खने कुरा गरे । चर्को घाम र तातो सामुद्रिक वाफले गर्दा त्यहाँ पर्खन पनि गाह्रै थियो । त्यसैले सबैको सल्लाहवमोजिम समुद्रको किनारमै गएर पर्खने निधो भयो । कतिपय साथीहरु गर्मी छल्न छत्रे टोपी किन्नतिर लागेभने कतिचाहिं खाजा र चिसो पानी किन्नतिर लम्कियौं । केहीक्षणमै हामी सबै समुद्रको किनारामा पुग्यौं । त्यहीबेला मलाई थाहा भयो कि, लाम्मा आइलैण्ड हङकङको एक प्रमुख पर्यटकीय क्षेत्र हो भनेर । किनकि त्यहाँ वरपर किनमेल गर्नेदेखि समुद्रमा डुबुल्की मार्ने सम्मका प्राय हङकङवासीभन्दा पर्यटकको संख्या नै बढी देखिए । समुद्रको किनारमा आउन बाँकी साथीहरुलाई पर्खने समयको सदुपयोग गर्दै एचके नेपाल डटकमका सम्पादक पशन तमूले लाम्मा आइलैण्ड आई पुगेको अनुभवहरु क्यामरामा कैद गर्न थाल्नु भयो एचके नेपाल डटकमको लागि । क्यामरामा पशन तमू आफैले खट्नु भएपछि सुरेन लिम्वू र मैले वार्ताकारको रुपमा भूमिका निभायौं । उता प्रकाश के.सी. र अम्वु गुरुङ्गले भने स्टिल क्यामरामा त्यहाँ वरिपरि रहेका दृश्यहरु कैद गर्न ब्यस्त हुनुहुन्थ्यो । केहीक्षणपश्चात् अन्य वाँकी रहनु भएका मित्रहरु पनि आइपुग्नु भयो र संयुक्त भएर बतासे डाँडातिर पाइताला सार्यौं ।
तातो घामले सेकिँदै झण्डै २० मिनट जतिमा बतासे डाँडालाई स्पर्श गर्न पुग्यौं । साँच्चै ! नाम राखेअनुसार नै त्यहाँ पुग्नासाथ सिरसिर बतास चल्न थाल्यो र त्यही बतासले नै सबैको थकाइलाई मेटाइदियो । यही कुरा थाहा पाएर नै अनेसास हङकङ च्याप्टरका उपाध्यक्ष कमल पौडेलजीले वतासे डाँडा नामाकरण दिनु भएको होला । उक्त रमणीय स्थलमा अनेसास हङकङ च्याप्टरको पहिलो औपचारिक कार्यक्रमको सुरुवात भयो । अध्यक्षतामा अनेसास हङकङ च्याप्टरका अध्यक्ष मोती चाम्लिङ हुनुहुन्थ्यो भने त्यसैगरी अथितिहरुमा अनेसास हङकङ च्याप्टरका सल्लाहकार तथा वरिष्ठ संगीतकार दिनेश सुव्वा, कलकार संघ हङकङका अध्यक्ष तथा अनेसास हङकङ च्याप्टरका सदस्य सुरेन लिम्वू, वुद्घिजिवी तथा कवि र्इन्द्र सिं राई, अनेसासका केन्द्रीय सचिव तथा हङकङ च्याप्टरका सल्लाहकार पशन तमू र हेलेन भाउजु आसीन हुनुहुन्थ्यो । कार्यक्रम सञ्चालिकामा अनेसास हङकङ च्याप्टरका सचिव लक्ष्मी राई थिईन् ।
औपचारिक कार्यक्रमपश्चात् लगत्तै एक कलम र एक पाना कपी दिइयो र कविता लेखेर ल्याउन २० मिनटको समय तोकियो । कपी कलम लिएर कोही बतासे डाँडाको माथि त कोही तलतिर लागे । तलतिर लाग्नेमा मोती चाम्लिङ र म पर्यौं । सिरसिर बतासको स्पर्शसँगै ढुङ्गाको आडमा कविता लेख्न अडेसियौं । यसरी प्रकृतिको छटामा बसेर कविता नलेखेको पनि झण्डै १८, १९ वर्ष भएछ । त्यसबेला म क्याम्पस सकेर धनकुटामा जागीर खोज्दै साहित्य सेवामा लागेको थिएँ । अहिलेका जल्दाबल्दा समालोचक डा.गोविन्दराज भट्टराई र मैले एकै कार्यक्रममा उभिएर धेरै पटक सँगसँगै कविता वाचन गरेका थियौं । उनी मेरा हाइस्कूल ताकाका शिक्षक पनि हुन् । त्योभन्दा पनि अर्का मेरा प्रिय मित्र थिए प्रेम ओझा । उनीसँग त यस्तै चउर र डाँडाकाँडामा बसेर कति कविता मुक्तक लेखियो लेखियो । छेवैमा बस्नु भएको मोती चाम्लिङलाई देखेर उहाँको साह्रै याद आयो । त्यसबेला प्राय प्रेम प्रणय, प्रगतिशील र हास्यब्यंग्य खालको कविताहरु लेख्ने गरिन्थ्यो ।
दिइएको समयमा समाप्त भएपछि सबैले लेखेर ल्याएका कविताहरु लारा वहिनीलाई बुझायौं र औपचारिक कार्यक्रमतिर होमियौं । लक्ष्मी राईको पुनः कार्यक्रम सञ्चालनले कार्यक्रमको मोहकता थपिरहेको थियो । कविता वाचनमा कसैले ताली र कसैले तारिफ गर्दै झण्डै एक घण्टामा कार्यक्रम समाप्त भयो अत्यान्तै रोमञ्चकताका साथ । घर फिर्तीको लागि हतार हुने र काममा जाने एकातिर काम नहुने फुर्सदमा रहेकाहरु अर्कातिरबाट आआफ्नै गन्तब्य समात्यौं । त्यसबेला साँझको ५ बजिसकेको थियो । वास्तवमा अघि आएको पाटोभन्दा अहिले हामी फिर्दै झरेको पाटो ज्यादै रमणीय थियो किनकि, त्यहाँ हाम्रो गाउँघरको वातावरण देख्न पाइन्थ्यो । त्यहाँ भर्खरै पसाउँदै गरेको केराको घरी, सरिफा साथै अन्य विभिन्न फलफूलहरुको बोटबिरुवाहरु देख्न पाउँदा आफ्नै गाउँघरमा पो डुल्दै छु कि जस्तो भान हुन्थ्यो । तल फेदीमा आइपुगेपछि साथीहरुले सि-फुड खाने विचार गर्दै हुनुहुन्थ्यो मलाई भने काममा जानु पर्ने भएकोले कतिखेर त्यहाँबाट टाप ठोक्ने होला भनेर दाउ हेर्दै थिएँ । साथीहरुले खानाको परिकार सोध्दै गर्दा अम्वु गुरुङ्गलाई लिएर म पानी जहाजको छुट्ने समय सोध्न दौडिएँ । त्यहाँ पुग्दा साँच्चै नै हिँड्न लागेको पानीजहाज पो भेटियो । अम्वु गुरुङ्गसँग बिदा मागेर त्यहाँबाट काममा पुग्नको लागि सुइँकुच्चा ठोकेँ ।
पानी जहाजमाथि चढेर हङकङको नेपाली साहित्यको विषयमा निक्कै बेर सोच्दै बसेँ । मलाई लाग्यो, हङकङमा नेपाली साहित्यको ज्यादै उर्वरता छ । र मैले हङकङ प्रवेश गर्दा पनि यहाँ बसेर नेपाली साहित्यको लागि केही काम गर्नुपर्छ भन्ने लागेको थियो, त्यहीअनुरुप मैले नै संगठित रुपले अगाडि बढ्न नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङकङको अवधरणा ल्याएको हुँ । त्यो सर्वस्वीकार्य भयो पनि र आजसम्म उक्त संस्थाले नेपाली साहित्यको लागि आफ्नो काम निरन्तर गरिरहेको छ । त्यो समयदेखि यता नेपाली साहित्यको लेखनमा कहिल्यै खडेरी परेको छैन बरु झन् झन् उर्वर हुँदै गएको छ ।
मलाई लाग्छ, हङकङमा नेपाली साहित्यको एउटा नयाँ केन्द्र बनिसक्यो । जे होस्, नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङकङको स्थापनापश्चात् हङकङमा नेपाली साहित्य लेखनले अभूतपूर्व छलाङ्ग मारेको छ । साथै हङकङमा अन्य साहित्यिक संघसंस्थाहरु पनि जन्मिसकेकोले अव नेपाली साहित्यले विशाल रुप लिनेछ भन्ने कुरामा म आशावादी छु । तर संघ-संस्था जन्मनु मात्रै सम्पूर्णता होइन त्यसको कृयाशीलतामा भर पर्दछ । अब, अनेसास हङकङ च्याप्टरले पनि नेपाली साहित्यको लागि क्रियाशील भएर आफ्नो काम कर्तब्य पूरा गर्दै जानेछ भन्ने कुरामा द्विविधा छैन ।
पुनर्गठन हुनुभन्दा अगाडि पनि साहित्य समृद्घकिो लागि केही गर्न नखोजेको अवश्य होइन तर समय र परिस्थितिले गर्दा प्रत्यक्ष रुपले अगाडि नदेखिएको मात्र हो, भित्री रुपमा क्रियाशील नै थियो । त्यही कृयाशीलताबाट पनि अझ कृयाशील बनाउन अहिलेको यो नयाँ कार्य समिति चयन गरिएको हो । कुनै पनि काम गर्नु त्यति सजिलो हुँदैन, अझ साहित्य लेखन चिन्तनको कुरा त झन् अप्ठ्यारो कुरा हो । त्यो भनेर हुने कुरा होइन, लेखेर वा चिन्तन गरेर मात्र हुने कुरा हो । साहित्य लेखन वा चिन्तन कुराभन्दा सजिलो भए पनि त्यसलाई समाजको अगाडि उतार्न भने ज्यादै गाह्रो विषय हो । लेखनमा लेखकीय सत्व, विचार, भावना, दृष्टि मात्र नभएर सम्पूर्ण कुरा समेटिएर आयो भने मात्र लेखनको सम्पूर्ण पाटोलाई समेट्न सक्छ । परदेशमा बसेर नेपाली साहित्यकोर् इंट्टा थप्न सकिन्छ कि भन्ने हेतुले नै यसरी हामी हङकङमा वसोवास गर्ने साहित्यकर्मीहरु अनेसास हङकङ च्याप्टरमा गोलवन्द भएर अगाडि बढ्ने क्रममा जुटेकाछौं ।
साहित्यलाई विभिन्न कार्यक्रममार्फत अगाडि ल्याउनु पर्ने भएकोले अनेसास हङकङ च्याप्टरको तर्फबाट पहिलो कार्यको थालनी यही कविता यात्राबाट गरेका हौं गत सेक्टेम्वर १५,२००८ का दिन लाम्मा आइलैण्डमा । यो मेरा पहिलो अनुभव हो अथवा पहिलो कविता यात्रा नै भनौ । हुन त यस्ता खालका कविता यात्रा हङकङमा विरलै मात्र हुने गर्छन् समयाभावले गर्दा । मलाई लाग्छ, यसपालि कतिपय साहित्यकार मित्रहरु त्था साहित्यप्रेमी महानुभावहरु यही समयाभावको कारण सरिक हुन सक्नु भएन । जे होस् उक्त दिन विहानैदेखि मलगायत त्यहाँ उपस्थित सम्पूर्ण निक्कै रोमाञ्चित थियौ किनकि, लाम्मा आइलैण्डमा गएर कस्तो कविता रचेर सुनाउनु पर्ने हो भनेर । त्यो एउटा चुनौती र परीक्षा पनि थियो हाम्रो लागि । किनकि त्यहाँ २० मिनटमा कविता लेखेर ल्याउनु पर्ने थियो ।
प्राय म कविता लेख्दा पहिल्यै दिमागमा लेख्नु पर्ने कविताको खाका तयार पार्छु र तत् पश्चात् कुनै पनि बेला अथवा समय पाएको बेला त्यसलाई लिपिबद्घ गर्छु । लिपिबद्घ भइसकेपछि केही दिनको अन्तरालमा केही सम्पादन गर्छु र मात्र कवितालाई पूर्णता दिन्छु । यो मेरो लेख्ने स्टायल हो अथवा तरिका ।
दिनको साढे बाह्रवजे हामी कविता यात्रामा जाने कवि कवियत्री तथा साहित्यानुरागीहरु हङकङको सबैभन्दा अग्लो बिल्डिङ्ग आई.एफ.सी. टावरको सम्मुखमा भेला भयौं । छुटेकालाई पर्खेर ल्याउन केही साहित्यकार मित्रहरुलाई अनुरोध गरेपछि हामी अरु दिनको १ बजे पहिलो टोली पानी जहाज चढेर लाम्मा आइलैण्ड मोडियौं । आधा घण्टाको जहाज यात्रापश्चात् लाम्मा आइलैण्ड अवतरण भयौं । अवतरणपश्चात् कतिले आउन बाँकीलाई त्यही पानीजहाजबाट उत्रने ठाउँमा पर्खने कुरा गरे, कतिले पर समुद्रको किनारमा पर्खने कुरा गरे । चर्को घाम र तातो सामुद्रिक वाफले गर्दा त्यहाँ पर्खन पनि गाह्रै थियो । त्यसैले सबैको सल्लाहवमोजिम समुद्रको किनारमै गएर पर्खने निधो भयो । कतिपय साथीहरु गर्मी छल्न छत्रे टोपी किन्नतिर लागेभने कतिचाहिं खाजा र चिसो पानी किन्नतिर लम्कियौं । केहीक्षणमै हामी सबै समुद्रको किनारामा पुग्यौं । त्यहीबेला मलाई थाहा भयो कि, लाम्मा आइलैण्ड हङकङको एक प्रमुख पर्यटकीय क्षेत्र हो भनेर । किनकि त्यहाँ वरपर किनमेल गर्नेदेखि समुद्रमा डुबुल्की मार्ने सम्मका प्राय हङकङवासीभन्दा पर्यटकको संख्या नै बढी देखिए । समुद्रको किनारमा आउन बाँकी साथीहरुलाई पर्खने समयको सदुपयोग गर्दै एचके नेपाल डटकमका सम्पादक पशन तमूले लाम्मा आइलैण्ड आई पुगेको अनुभवहरु क्यामरामा कैद गर्न थाल्नु भयो एचके नेपाल डटकमको लागि । क्यामरामा पशन तमू आफैले खट्नु भएपछि सुरेन लिम्वू र मैले वार्ताकारको रुपमा भूमिका निभायौं । उता प्रकाश के.सी. र अम्वु गुरुङ्गले भने स्टिल क्यामरामा त्यहाँ वरिपरि रहेका दृश्यहरु कैद गर्न ब्यस्त हुनुहुन्थ्यो । केहीक्षणपश्चात् अन्य वाँकी रहनु भएका मित्रहरु पनि आइपुग्नु भयो र संयुक्त भएर बतासे डाँडातिर पाइताला सार्यौं ।
तातो घामले सेकिँदै झण्डै २० मिनट जतिमा बतासे डाँडालाई स्पर्श गर्न पुग्यौं । साँच्चै ! नाम राखेअनुसार नै त्यहाँ पुग्नासाथ सिरसिर बतास चल्न थाल्यो र त्यही बतासले नै सबैको थकाइलाई मेटाइदियो । यही कुरा थाहा पाएर नै अनेसास हङकङ च्याप्टरका उपाध्यक्ष कमल पौडेलजीले वतासे डाँडा नामाकरण दिनु भएको होला । उक्त रमणीय स्थलमा अनेसास हङकङ च्याप्टरको पहिलो औपचारिक कार्यक्रमको सुरुवात भयो । अध्यक्षतामा अनेसास हङकङ च्याप्टरका अध्यक्ष मोती चाम्लिङ हुनुहुन्थ्यो भने त्यसैगरी अथितिहरुमा अनेसास हङकङ च्याप्टरका सल्लाहकार तथा वरिष्ठ संगीतकार दिनेश सुव्वा, कलकार संघ हङकङका अध्यक्ष तथा अनेसास हङकङ च्याप्टरका सदस्य सुरेन लिम्वू, वुद्घिजिवी तथा कवि र्इन्द्र सिं राई, अनेसासका केन्द्रीय सचिव तथा हङकङ च्याप्टरका सल्लाहकार पशन तमू र हेलेन भाउजु आसीन हुनुहुन्थ्यो । कार्यक्रम सञ्चालिकामा अनेसास हङकङ च्याप्टरका सचिव लक्ष्मी राई थिईन् ।
औपचारिक कार्यक्रमपश्चात् लगत्तै एक कलम र एक पाना कपी दिइयो र कविता लेखेर ल्याउन २० मिनटको समय तोकियो । कपी कलम लिएर कोही बतासे डाँडाको माथि त कोही तलतिर लागे । तलतिर लाग्नेमा मोती चाम्लिङ र म पर्यौं । सिरसिर बतासको स्पर्शसँगै ढुङ्गाको आडमा कविता लेख्न अडेसियौं । यसरी प्रकृतिको छटामा बसेर कविता नलेखेको पनि झण्डै १८, १९ वर्ष भएछ । त्यसबेला म क्याम्पस सकेर धनकुटामा जागीर खोज्दै साहित्य सेवामा लागेको थिएँ । अहिलेका जल्दाबल्दा समालोचक डा.गोविन्दराज भट्टराई र मैले एकै कार्यक्रममा उभिएर धेरै पटक सँगसँगै कविता वाचन गरेका थियौं । उनी मेरा हाइस्कूल ताकाका शिक्षक पनि हुन् । त्योभन्दा पनि अर्का मेरा प्रिय मित्र थिए प्रेम ओझा । उनीसँग त यस्तै चउर र डाँडाकाँडामा बसेर कति कविता मुक्तक लेखियो लेखियो । छेवैमा बस्नु भएको मोती चाम्लिङलाई देखेर उहाँको साह्रै याद आयो । त्यसबेला प्राय प्रेम प्रणय, प्रगतिशील र हास्यब्यंग्य खालको कविताहरु लेख्ने गरिन्थ्यो ।
दिइएको समयमा समाप्त भएपछि सबैले लेखेर ल्याएका कविताहरु लारा वहिनीलाई बुझायौं र औपचारिक कार्यक्रमतिर होमियौं । लक्ष्मी राईको पुनः कार्यक्रम सञ्चालनले कार्यक्रमको मोहकता थपिरहेको थियो । कविता वाचनमा कसैले ताली र कसैले तारिफ गर्दै झण्डै एक घण्टामा कार्यक्रम समाप्त भयो अत्यान्तै रोमञ्चकताका साथ । घर फिर्तीको लागि हतार हुने र काममा जाने एकातिर काम नहुने फुर्सदमा रहेकाहरु अर्कातिरबाट आआफ्नै गन्तब्य समात्यौं । त्यसबेला साँझको ५ बजिसकेको थियो । वास्तवमा अघि आएको पाटोभन्दा अहिले हामी फिर्दै झरेको पाटो ज्यादै रमणीय थियो किनकि, त्यहाँ हाम्रो गाउँघरको वातावरण देख्न पाइन्थ्यो । त्यहाँ भर्खरै पसाउँदै गरेको केराको घरी, सरिफा साथै अन्य विभिन्न फलफूलहरुको बोटबिरुवाहरु देख्न पाउँदा आफ्नै गाउँघरमा पो डुल्दै छु कि जस्तो भान हुन्थ्यो । तल फेदीमा आइपुगेपछि साथीहरुले सि-फुड खाने विचार गर्दै हुनुहुन्थ्यो मलाई भने काममा जानु पर्ने भएकोले कतिखेर त्यहाँबाट टाप ठोक्ने होला भनेर दाउ हेर्दै थिएँ । साथीहरुले खानाको परिकार सोध्दै गर्दा अम्वु गुरुङ्गलाई लिएर म पानी जहाजको छुट्ने समय सोध्न दौडिएँ । त्यहाँ पुग्दा साँच्चै नै हिँड्न लागेको पानीजहाज पो भेटियो । अम्वु गुरुङ्गसँग बिदा मागेर त्यहाँबाट काममा पुग्नको लागि सुइँकुच्चा ठोकेँ ।
पानी जहाजमाथि चढेर हङकङको नेपाली साहित्यको विषयमा निक्कै बेर सोच्दै बसेँ । मलाई लाग्यो, हङकङमा नेपाली साहित्यको ज्यादै उर्वरता छ । र मैले हङकङ प्रवेश गर्दा पनि यहाँ बसेर नेपाली साहित्यको लागि केही काम गर्नुपर्छ भन्ने लागेको थियो, त्यहीअनुरुप मैले नै संगठित रुपले अगाडि बढ्न नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङकङको अवधरणा ल्याएको हुँ । त्यो सर्वस्वीकार्य भयो पनि र आजसम्म उक्त संस्थाले नेपाली साहित्यको लागि आफ्नो काम निरन्तर गरिरहेको छ । त्यो समयदेखि यता नेपाली साहित्यको लेखनमा कहिल्यै खडेरी परेको छैन बरु झन् झन् उर्वर हुँदै गएको छ ।
मलाई लाग्छ, हङकङमा नेपाली साहित्यको एउटा नयाँ केन्द्र बनिसक्यो । जे होस्, नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङकङको स्थापनापश्चात् हङकङमा नेपाली साहित्य लेखनले अभूतपूर्व छलाङ्ग मारेको छ । साथै हङकङमा अन्य साहित्यिक संघसंस्थाहरु पनि जन्मिसकेकोले अव नेपाली साहित्यले विशाल रुप लिनेछ भन्ने कुरामा म आशावादी छु । तर संघ-संस्था जन्मनु मात्रै सम्पूर्णता होइन त्यसको कृयाशीलतामा भर पर्दछ । अब, अनेसास हङकङ च्याप्टरले पनि नेपाली साहित्यको लागि क्रियाशील भएर आफ्नो काम कर्तब्य पूरा गर्दै जानेछ भन्ने कुरामा द्विविधा छैन ।
नब्वे दिनको नेपाल वसाई
हंगकंगको साहित्यिक माहौल निक्कै बढी रहेको थियो । नौलो चिनाजानीले पनि होला यहाको साहित्यकार दौतारीहरु संग ब्यस्ततालाई वास्तै नगरी कहिले कहिको भेटघाटमा कविता सुनाउने सुन्ने र प्रतिकृया दिने क्रमको श्रीगणेश भैहाल्थ्यो । त्यति मात्र नभएर टेलिकविता वाचन गर्ने कार्य पनि हुन्थ्यो । सन् १९९७/९८ तिर हंगकंगमा नेपाली पत्रिकाहरु प्राय त्रैमासिक रुपमा मात्र निस्कन्थ्यो । भर्खर भर्खर यहा प्रबेश गरेका नेपालीहरुमा सायद त्यति अनुभव थिएन होला । साहित्यिक अथवा लेखकिय नाताले जो जो अक्षरको खेतीमा लाग्नु भएको थियो वहाहरु संग नजिकिने मौका मिली हाल्यो । त्यस पछि मैले के सोचे भने अव यसरी साधारण भेटघाट र टुक्रे कविता वाचनले मात्र साहित्य अवश्य सप्रन सक्दैन जस्तो लागे पछि एउटा साहित्यको घर नै निर्माण गरे राम्रो होला भन्ने मनमा अठोट उभिए पछि त्यसलाई साहित्यका पारखी मित्रहरुको सामु प्रस्तावना स्वरुप फिज्याए । प्रस्तावना आए पछि यस विषयमा वहस नै सुरु भयो । वहस कर्ताहरुमा देश सुब्बा क्रान्ति वनेम ,शिव प्रधान, चन्द्र दुमी ,शरण सुब्बा र म थियौ । यो विषयले हामी विचमा खैलावैला नै मच्चायो । कसै साथी हरुले साहित्यिक मञ्च खडा गर्ने भने कसैले साहित्यिक साहित्यिक चौतारी कसैले साहित्यिक घुम्ति जस्ले जस्तो सुकै नामाकरण् गरे पनि त्या एउटा संस्थाको नाम जुराउने श्रंखला मात्र थियो । अन्त्यमा हामी सवैले हङ्गकङ्गमा साहित्यिक संस्थाको आवश्यकता टड्कारो रुपमा खड्किएको महसुश ग-यौं । संस्था निश्चित रुपमा जन्मने भए पछि के सोचियो भने हङ्गकङ्ग नेपालीहरुको दोस्रो घर अथवा अर्को यौटा सानो नेपाल भएको हुनाले मन्च चौतारी वा घुम्ति राख्नु भन्दा एउटा देश कै जस्तो प्रतिनिधित्व गर्न सकोस भन्ने हेतुले प्रतिष्ठान नै राख्ने सल्लाह भयो । सोहि बमोजिम नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङ्गकङ्ग भनेर साहित्यिक संस्थाको नामाकरण गर्ने काम पुरा भयो । त्यो दिन थियो सहस्रद्विको पहिलो प्रहर,एक्काइसौ सताब्दिको पहिलो पाइला संगै प्रतिष्ठानले हङ्गकङ्गमा आफ्नो अस्तित्व जमायो ।
हङ्गकङ्गे नेपाली साहित्यिक वर्गको लागि खुशीको कुरा बन्यो । त्यस पछि यो विदेशी भूमीमा कलम चलाउने साहित्यकर्मीहरु निक्कै दत्तचित्त भएर लेख्ने कार्यमा अघि सर्ने क्रम हवात्त बढ्यो । विभीन्न क्षेत्रबाट पत्रपत्रिका जन्मने क्रम पनि एक प्रकारले वर्षा याममा च्याउ उम्रे सरी नै उम्रे भन्दा अत्युक्ति नहोलेख्नेहरुको मनस्थिति पनि सगरमाथा झै अग्लिदै गयो । पत्र पत्रिकामा लेखरचनाहरुको भीड भाड नै हुन्थ्यो र कहिले कहि रचनाले दोस्रो अंक सम्म पर्खिनु पथ्र्यो । तर प्रकाशनको लागि भने नेपाल मै पु-याउनु पर्ने बाध्यता भने छदै थियो । सायद त्यसैले होला मैले पनि कविता लेखनमा निक्कै हात दौडाए मस्तिष्क खियाए । फलस्वरुप मैले एकदिन लेखी सकेका कविताहरुलाई मुर्तरुप दिन कितावरुपी कविता संग्रह निकाल्ने सपना वुने योजना तुने । योजना मात्र वनाएर कहाँ भयो र – मैले लेखेका कविताहरु क्विता वने कि वनेनन् भनेर कहिले उपन्यासकार देश सुव्वा संग भने कहिले कवि दाई चन्द्र दुमी संग सल्लाह सुझाव लिन पुग्थे । त्यति मात्र नभएर कवि भित्र शरण सुव्वा ,निवन्धकार क्रान्ति वनेम र कथाकार शिव प्रधान संग पनि प्रशस्तसल्लाह सुझव लिने काम गरे । मेरा अक्षरहरुको लमालालाई वहाहरुले नियाले पछि कविता नै भनेर स्विकार गर्नु भयो। वल्ल कविता संग्रह निकाल्ने महान मेरो योजनामा मुलखम्वा उभ्याए झैं आड्भरोसा मिल्यो ।संग्रह त निकाल्ने निर्णयमा पुग्यो तर अर्को विषयले फेरि आक्रमण ग-यो ।त्यो के भने संग्रहको नामाकरण गर्नु वास्तवमा यो सजिलो थिएन धेरै दिन सम्म यसले पिरोल्यो ।साथीहरु संग केहि नामको विषयमा कुरा चलाए पनि खासै नतिजा प्राप्त नभए पछि आफै लागि परे । त्यसबेला अफगानिस्थानमा लर्डाई सुरु भएको थिएन । तर लर्डाईको वीउ स्वरुप अल्काईदाको लडाकुहरुले ढुङ्गामा खोपीएका विशाल बुद्घको मुर्तीहरुमा अनगिन्ति क्षेप्यास्त्र जस्तो गोलीहरु प्रहार गरेको समाचार मैले एकदिन एक एक आफ्नै घरको टी.भी.मा मैले देखे । त्यसको प्रभावले होला मेरो अन्तरहृदय वुद्घ प्रति आक्रिष्ट भयो । वुद्घ नै लर्डाईको मैदानमा उभिएको मेरो आभासले "युद्घ भित्र उभिएको बुद्घहरु "भन्ने शिर्ष अलौकिक तरिकाले श्रृजना भयो र यहि शिर्षक माथि कविता पनि लेखे । समयानुकुल संग्रहको नाम राऋन यहि शिर्षलाई उपयुत्त ठाने र यसैलाई नै राख्ने निर्णय गरे । एक प्रकारले कविता सैग्रहको लागि सम्पूर्ण काम पुरा भै सकेको भन्न अलि बाकी नै थियो ।अब त्यहि कविता संग्रह कै लागि नेपाल जानु सम्भवै थिएन तर मेरो हङ्गकङ्ग बर्साई क्रम भने निक्कै लामो भैसकेको थियो । त्यस्तै परिस्थिति ठिक्क जुर्यो नेपाल घरमा जानु पर्ने पशुपतिको जात्रा सिद्राको व्यापार गर्ने मौका मिल्यो । सन् २००२ को फेब्रुवरी महिनामा परिवार सहित नेपाल तिर हाकियौ । नेपाल त पुगियो तर प्रकाशन सम्बन्धि काममा सघाउ गर्ने चिनेजानेका मान्छे कोहि थिएनन् आफै गुरु यस सम्बन्धि कुनै अनुभव छैन वडो फसादीमा परे। अचानक मलाई याद आयो जुनबेला हामी दक्षिण कोरीयामा संगै काम गरेका मित्र मनोज श्रेष्ठको याद आएर मात्र के गर्ने भेट्नलाई त फोन घुमाउनु पर्यो नी हतार हतारेगोजी खोतल खातल गरेर पुरानो डायरी पल्टाएर हेर्दा वहाको नम्वर फेला पर्यो तव मात्र मैले शान्तिको श्वास फेरे र किनभने वहाले मैले भनेको कुरा कहिल्यै काट्नु हुन्नथ्यो त्यो मलाई थाहा थियो संम्झे अव काम पुरा हुने भयो ।वहा संगको भेटघाट पति मेरो सम्पूर्ण कामको इतिवृतान्त सुनाए त्यस पछि कामको मेलोमेसो मनोजलाई भन्दा कवि उत्तर कुमार राई अनुभवि भएको कुरा वहाले वताए पछि वहा संग चिनाजानी गराई दिनु भयो । उत्तर जी संगको परिचय पछि काठमाण्डौको धुलो उडाउदै काममा खटियौ ।काम वास्तवमा त्यो एउटा मात्र थिएन त्यसको साथ साथै चौविसे समाज सेवा हङ्गकङ्गको मुखपत्र "चौविसेका गोरेटाहरु"को पनि प्रकाशन गर्नुपर्ने थियो ।एक काम दुइ पन्त भनेर नेपाल हिडेका एक काम त्रिपन्त नै गर्नु पर्ने भयो । त्यस वेला काठमाण्डौमा काम गर्न सजिलो थिएन किनकी कहिले चक्का जाम त कहिले हुल्दुङ्गा जसले गर्दा मेरो काममा वधा परी रहयो पारी रहयो तर उद्देश्य लिएर थालेको काम त्यसै छोड्न पनि मिलेन । यी समस्याको वावजुद पनि काम त गरी नै रहे तर भने जस्तो समय पाउन सकिएन किनभने दिनत्यसै वितिरहेको थियो मेलो कति पनि सरेको थिएन। फेरि त्यहि समयमा नै नेपालका वरिष्ठ साहित्यकारहरु संग भेटेर यसो भलाकुसारी गर्ने मनशाय पनि थियो । यी यावत कुराले म चौवाटोमा उभिए झैं भए यताउता कता न कता जाउ झैं भए । यसो सोचे अतालिएर हुदैन विस्तारै हिडे लक्ष्यमा पुगिन्छ भन्ने कुरालाई मनमा वाधेर अर्का गजलकार भाई प्रदिप राई उर्फ वैरागी माईला संग परिचय हुन पुगीयो ।त्यस पछि भने वरिष्ठ साहित्यकारहरु संग भेटघाट गर्ने क्रम सुरु भयो । यहि भेट कै क्रममा मोहन कोइराला, वैरागी काईला, इश्वर वल्लव , मञ्जुल, डा० गोविन्दराज भट्टराई र डायमण्ड शमसेर आदी संग जेनतेन भेट्ने काम एक प्रकारले पुरा भयो । कामको असार जस्तो क्षणमा पनि वहाहरु जस्तो वरिष्ठ साहित्यकारहरु भेट्न पाउनु पनि सौभाग्य नै सम्झे । यस्तै सानो तिनो कामले भन्नुहोस त कति समय वित्यो मात्रै साठी दिन फसाद परे न त ! चौविसे सेवा समाजको "चौविसेका गोरेटाहरु "मुखपत्र त आलै छ । यहि समयमा पहाड घर र ससुराली पनि जानु छ अव यो काम कसैलाई नसुम्पी नहुने भयो उपाय खोज्न थाले सोचे काठमाण्डौमा जागिर गरि बस्नु हुने मित्र लोकेन्द्र याखालाई काम सुम्पु तर त्यो सोचे जस्तै भयो । भने जस्तै काम सुम्पेर स-परिवार आफ्नै गृहनगर धनकुटा चौविसे र ससुराली ताप्लेजुङ्ग तेम्वेको यात्रामा पाईला लम्कायौं ।त्यसबेला गाउघरमा मात्र होइन नेपाल भरी नै माओवादीको हत्या प्रकरण सुरु भएको थिएन मात्रै हल्ला चलिरहेको थियो । त्यसैले खतरा भै सकेको थिएन गाउघरमा जान आजभोलि जस्तै । नेपाल पुग्नुको मुल उद्देश्य भन्नु नै बुवा आमा र आफन्ताहरुलाई भेटेर सुखदुख वाड्नु त्यहि अनुरुप बुवा आमाको चरणकमलमा पुगेरै छाडियो । खास के भने हाम्रो गाउमा जस्ले नयाँ कृतिर् गछ उसको सम्मान स्वरुप "एक स्रष्टा कृति वाचनको " कार्यक्रम गरीन्छ । सोहि वमोजिम म पनि अनायासै भागेदार वने । कार्यक्रमको तर्जुमा भयो र मैले गाउले दाजुभाईहरुको फूलको गुच्छा र शुभआशिर्वाद ग्रहण गरे । यो मेरो जीवन कै पहिलो सम्मान थियो । यसरी सम्मान पाउँदा केहि न केहि प्रेरण र नँया श्रृजना गरु भन्ने भावनामा त्यसै जाग्दो रहेछ । यसरी सम्मान पाउँनेमा मेरो गाँउको म तेस्रो ब्यक्ती थिएँ । बुवा आमाको न्यानो काखमा केहि दिन विताए पश्चात आफ्नो गाँउबाट सपरिवारै ताप्लेजुङ्ग तिर हुइकियौ । ताप्लेजुङ्ग पुग्नको लागि मेरो गाउवाट सात घण्टाको गाडी यात्रा झण्डै २ दिनको हिडाइ पछि मात्र ससुराली पुगिन्छ । वाटोमा हिड्दा हिडे जस्तै हुदैन किनकी थरीथरीका राताम्मै लाली गुँरास फूलेको दखिन्छ । छ्याङ्गै हिमाल, चराचुरुङ्गीको मीठो कलंख ध्वनी, अनि चौरीगाई देख्न पाउँदा मनै त्यसै फुरुङ्ग वन्छ। अर्को सुखको पाटोमा पुगे झैं लाग्छ । जे होस यी यावत कुराहरुको दृश्यपान गर्दै ससुरालीको घरदलानमा पुगेरै छाडियो। ससुरालीवाट फिर्ने क्रममा हाम्रो नयाँ अनुहार देखेर होला त्यहाँका प्रहरीहरुले माओवादी आशंका गरेर निक्कै टाढा सम्म पछ्याए । यसै शिलशिलामा साहित्यकार दाई कृष्ण धारावासी र अपाङ्ग साहित्यकार वहिनी झमक कुमारी घिमीरे संग पनि भेट्ने मौका मिल्यो । यी सारा काम सिध्याएर गाउबाट काठमाण्डौं आईपुग्दा जम्मा अठासी दिन खर्ची सकेका थियौं । काम सुम्पिएर गएको हुनाले म ढुक्क थिए किनकी सम्पूर्ण कुराको वेलीविस्तार लगाएर हिडेको हुनाले तर जब मैले साथीलाई भेटे थाहा भईहाल्यो कि चौविसेका गोरेटोहरुको लागि त केहि पो भएको रहेनछ । अव के गर्ने अलि दिन उडानको थप गर्नुपर्ला र काम पुरा गरौंला भन्ने हेतुले हवाई टिकट लिएर हवाई टिकटको अफिसमा सोधपुछ गर्दा यो थाहा लाग्यो कि त्यो टिकट त टुर प्याकेजको ९० दिन म्याद मात्र रहेछ । अब फसाद परेन के गर्ने भाउन्न छुटेर रिङ्गटा चल्ला जस्तो भयो ।त्यस पछि साथीलाई उक्तकुराको जानकारी दिए पछि काम सिध्याउन वल गर्यौं ।मात्र तिन दिन वाकी र हङ्गकङ्ग तिर उड्नलाई । हामी भन्नाले म साथी र साथीका साथीहरु मीलेर मेशीनले झैं काम गर्न थाल्यौं । दिन रात नभनी २४सै घण्टा खट्यौं । न राम्ररी खान न राम्ररी वस्न पाईयो समयमै केहि काम गर्नलाई ध्यान पुर्याइएन भने यस्तै सराप लाग्दो रहेछ । आखीर आटे के हुन्न रहेछ र अन्तत तिन दिनमा सारा काम भ्याईयो हरे शिव यो काम कसरी भ्याईयो भनेर सोच्दा मलाई अचम्म लाग्छ । पर्सीको दिन अथवा हङ्गकङ्ग लम्कने अघिल्लो दिन वल्ल तल्ल काम सिध्याएर पसिना पुछ्दै लामो सुस्केरा ताने । साथीहरुलाई काम पुरा भएकोमा धन्यवाद दिदै म भोलीको लागि कुम्लो कोठेरो कस्न घर तिर लागे । पुन नब्बे दिन पाश्चात स-परिवारै हङ्गकङ्ग उत्रियौं । नब्बे दिन मै हङ्गकङ्ग आई पुग्नु हाम्रो वाध्यता थियो । किनकी मैले माथी नै दर्शाई सके दलालको टिकटले समयावधी वढाउन मिलेन अरु दुइ चार दिन काठमाण्डौं वस्ने इच्छा भए पनि वस्न पाईएन । फसादी नै फसादी ब्यहोर्नु परे पनि आफ्नै जन्म भूमि भएकोले होला रमाईलो नै लाग्यो । हङ्गकङ्ग आई पुगेर पनि हात बाधेर बस्ने दिन थिएन मैले पहिलो नै नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङ्गकङ्गको दोस्रो वार्सिकोत्सवमा मेरो कविता संग्रहको विमोचन गर्ने वाचा गरी सकेको थिए । सोही मुताविक प्रतिष्ठानको दोस्रो वाषिकोत्सव भव्यताका साथ सम्पन्न गरीयो । त्यहाँ युद्ध भित्र उभिएका वुद्धहरु नामक मेरो कविता संग्रह युनलङ्ग डिष्ट्रिकका काउन्सिलर श्री केन चाउ को वाहुलीवाट विमोचन भएको थियो भने अतिथिका रुपमा महामहिम जैनेन्द्र जीवन शर्मा र गायक तथा संगीतकार श्री दिनेश सुब्बाको सौहार्दपूर्ण उपस्थिति थियो । साथै प्रतिष्ठानका सहकर्मी मीत्रहरुको पनि अतुलनिय सहयोग प्राप्त गरेको थिए । तत्पाश्चात झण्डै डेढ दशकको कविता लेखन यात्राले वल्ल मुर्त रुप लियो । त्यो नै मेरो जीवनको सवै भन्दा खुशीको कुरा वन्यो, इतिहास वन्यो । नब्वे दिनको नेपाल वर्साई त्यसरी नै गुज्रेर गयो स्मृतिमा त्यसरी नै अतित वनेर रह्यो । अस्तु ,
हङ्गकङ्गे नेपाली साहित्यिक वर्गको लागि खुशीको कुरा बन्यो । त्यस पछि यो विदेशी भूमीमा कलम चलाउने साहित्यकर्मीहरु निक्कै दत्तचित्त भएर लेख्ने कार्यमा अघि सर्ने क्रम हवात्त बढ्यो । विभीन्न क्षेत्रबाट पत्रपत्रिका जन्मने क्रम पनि एक प्रकारले वर्षा याममा च्याउ उम्रे सरी नै उम्रे भन्दा अत्युक्ति नहोलेख्नेहरुको मनस्थिति पनि सगरमाथा झै अग्लिदै गयो । पत्र पत्रिकामा लेखरचनाहरुको भीड भाड नै हुन्थ्यो र कहिले कहि रचनाले दोस्रो अंक सम्म पर्खिनु पथ्र्यो । तर प्रकाशनको लागि भने नेपाल मै पु-याउनु पर्ने बाध्यता भने छदै थियो । सायद त्यसैले होला मैले पनि कविता लेखनमा निक्कै हात दौडाए मस्तिष्क खियाए । फलस्वरुप मैले एकदिन लेखी सकेका कविताहरुलाई मुर्तरुप दिन कितावरुपी कविता संग्रह निकाल्ने सपना वुने योजना तुने । योजना मात्र वनाएर कहाँ भयो र – मैले लेखेका कविताहरु क्विता वने कि वनेनन् भनेर कहिले उपन्यासकार देश सुव्वा संग भने कहिले कवि दाई चन्द्र दुमी संग सल्लाह सुझाव लिन पुग्थे । त्यति मात्र नभएर कवि भित्र शरण सुव्वा ,निवन्धकार क्रान्ति वनेम र कथाकार शिव प्रधान संग पनि प्रशस्तसल्लाह सुझव लिने काम गरे । मेरा अक्षरहरुको लमालालाई वहाहरुले नियाले पछि कविता नै भनेर स्विकार गर्नु भयो। वल्ल कविता संग्रह निकाल्ने महान मेरो योजनामा मुलखम्वा उभ्याए झैं आड्भरोसा मिल्यो ।संग्रह त निकाल्ने निर्णयमा पुग्यो तर अर्को विषयले फेरि आक्रमण ग-यो ।त्यो के भने संग्रहको नामाकरण गर्नु वास्तवमा यो सजिलो थिएन धेरै दिन सम्म यसले पिरोल्यो ।साथीहरु संग केहि नामको विषयमा कुरा चलाए पनि खासै नतिजा प्राप्त नभए पछि आफै लागि परे । त्यसबेला अफगानिस्थानमा लर्डाई सुरु भएको थिएन । तर लर्डाईको वीउ स्वरुप अल्काईदाको लडाकुहरुले ढुङ्गामा खोपीएका विशाल बुद्घको मुर्तीहरुमा अनगिन्ति क्षेप्यास्त्र जस्तो गोलीहरु प्रहार गरेको समाचार मैले एकदिन एक एक आफ्नै घरको टी.भी.मा मैले देखे । त्यसको प्रभावले होला मेरो अन्तरहृदय वुद्घ प्रति आक्रिष्ट भयो । वुद्घ नै लर्डाईको मैदानमा उभिएको मेरो आभासले "युद्घ भित्र उभिएको बुद्घहरु "भन्ने शिर्ष अलौकिक तरिकाले श्रृजना भयो र यहि शिर्षक माथि कविता पनि लेखे । समयानुकुल संग्रहको नाम राऋन यहि शिर्षलाई उपयुत्त ठाने र यसैलाई नै राख्ने निर्णय गरे । एक प्रकारले कविता सैग्रहको लागि सम्पूर्ण काम पुरा भै सकेको भन्न अलि बाकी नै थियो ।अब त्यहि कविता संग्रह कै लागि नेपाल जानु सम्भवै थिएन तर मेरो हङ्गकङ्ग बर्साई क्रम भने निक्कै लामो भैसकेको थियो । त्यस्तै परिस्थिति ठिक्क जुर्यो नेपाल घरमा जानु पर्ने पशुपतिको जात्रा सिद्राको व्यापार गर्ने मौका मिल्यो । सन् २००२ को फेब्रुवरी महिनामा परिवार सहित नेपाल तिर हाकियौ । नेपाल त पुगियो तर प्रकाशन सम्बन्धि काममा सघाउ गर्ने चिनेजानेका मान्छे कोहि थिएनन् आफै गुरु यस सम्बन्धि कुनै अनुभव छैन वडो फसादीमा परे। अचानक मलाई याद आयो जुनबेला हामी दक्षिण कोरीयामा संगै काम गरेका मित्र मनोज श्रेष्ठको याद आएर मात्र के गर्ने भेट्नलाई त फोन घुमाउनु पर्यो नी हतार हतारेगोजी खोतल खातल गरेर पुरानो डायरी पल्टाएर हेर्दा वहाको नम्वर फेला पर्यो तव मात्र मैले शान्तिको श्वास फेरे र किनभने वहाले मैले भनेको कुरा कहिल्यै काट्नु हुन्नथ्यो त्यो मलाई थाहा थियो संम्झे अव काम पुरा हुने भयो ।वहा संगको भेटघाट पति मेरो सम्पूर्ण कामको इतिवृतान्त सुनाए त्यस पछि कामको मेलोमेसो मनोजलाई भन्दा कवि उत्तर कुमार राई अनुभवि भएको कुरा वहाले वताए पछि वहा संग चिनाजानी गराई दिनु भयो । उत्तर जी संगको परिचय पछि काठमाण्डौको धुलो उडाउदै काममा खटियौ ।काम वास्तवमा त्यो एउटा मात्र थिएन त्यसको साथ साथै चौविसे समाज सेवा हङ्गकङ्गको मुखपत्र "चौविसेका गोरेटाहरु"को पनि प्रकाशन गर्नुपर्ने थियो ।एक काम दुइ पन्त भनेर नेपाल हिडेका एक काम त्रिपन्त नै गर्नु पर्ने भयो । त्यस वेला काठमाण्डौमा काम गर्न सजिलो थिएन किनकी कहिले चक्का जाम त कहिले हुल्दुङ्गा जसले गर्दा मेरो काममा वधा परी रहयो पारी रहयो तर उद्देश्य लिएर थालेको काम त्यसै छोड्न पनि मिलेन । यी समस्याको वावजुद पनि काम त गरी नै रहे तर भने जस्तो समय पाउन सकिएन किनभने दिनत्यसै वितिरहेको थियो मेलो कति पनि सरेको थिएन। फेरि त्यहि समयमा नै नेपालका वरिष्ठ साहित्यकारहरु संग भेटेर यसो भलाकुसारी गर्ने मनशाय पनि थियो । यी यावत कुराले म चौवाटोमा उभिए झैं भए यताउता कता न कता जाउ झैं भए । यसो सोचे अतालिएर हुदैन विस्तारै हिडे लक्ष्यमा पुगिन्छ भन्ने कुरालाई मनमा वाधेर अर्का गजलकार भाई प्रदिप राई उर्फ वैरागी माईला संग परिचय हुन पुगीयो ।त्यस पछि भने वरिष्ठ साहित्यकारहरु संग भेटघाट गर्ने क्रम सुरु भयो । यहि भेट कै क्रममा मोहन कोइराला, वैरागी काईला, इश्वर वल्लव , मञ्जुल, डा० गोविन्दराज भट्टराई र डायमण्ड शमसेर आदी संग जेनतेन भेट्ने काम एक प्रकारले पुरा भयो । कामको असार जस्तो क्षणमा पनि वहाहरु जस्तो वरिष्ठ साहित्यकारहरु भेट्न पाउनु पनि सौभाग्य नै सम्झे । यस्तै सानो तिनो कामले भन्नुहोस त कति समय वित्यो मात्रै साठी दिन फसाद परे न त ! चौविसे सेवा समाजको "चौविसेका गोरेटाहरु "मुखपत्र त आलै छ । यहि समयमा पहाड घर र ससुराली पनि जानु छ अव यो काम कसैलाई नसुम्पी नहुने भयो उपाय खोज्न थाले सोचे काठमाण्डौमा जागिर गरि बस्नु हुने मित्र लोकेन्द्र याखालाई काम सुम्पु तर त्यो सोचे जस्तै भयो । भने जस्तै काम सुम्पेर स-परिवार आफ्नै गृहनगर धनकुटा चौविसे र ससुराली ताप्लेजुङ्ग तेम्वेको यात्रामा पाईला लम्कायौं ।त्यसबेला गाउघरमा मात्र होइन नेपाल भरी नै माओवादीको हत्या प्रकरण सुरु भएको थिएन मात्रै हल्ला चलिरहेको थियो । त्यसैले खतरा भै सकेको थिएन गाउघरमा जान आजभोलि जस्तै । नेपाल पुग्नुको मुल उद्देश्य भन्नु नै बुवा आमा र आफन्ताहरुलाई भेटेर सुखदुख वाड्नु त्यहि अनुरुप बुवा आमाको चरणकमलमा पुगेरै छाडियो । खास के भने हाम्रो गाउमा जस्ले नयाँ कृतिर् गछ उसको सम्मान स्वरुप "एक स्रष्टा कृति वाचनको " कार्यक्रम गरीन्छ । सोहि वमोजिम म पनि अनायासै भागेदार वने । कार्यक्रमको तर्जुमा भयो र मैले गाउले दाजुभाईहरुको फूलको गुच्छा र शुभआशिर्वाद ग्रहण गरे । यो मेरो जीवन कै पहिलो सम्मान थियो । यसरी सम्मान पाउँदा केहि न केहि प्रेरण र नँया श्रृजना गरु भन्ने भावनामा त्यसै जाग्दो रहेछ । यसरी सम्मान पाउँनेमा मेरो गाँउको म तेस्रो ब्यक्ती थिएँ । बुवा आमाको न्यानो काखमा केहि दिन विताए पश्चात आफ्नो गाँउबाट सपरिवारै ताप्लेजुङ्ग तिर हुइकियौ । ताप्लेजुङ्ग पुग्नको लागि मेरो गाउवाट सात घण्टाको गाडी यात्रा झण्डै २ दिनको हिडाइ पछि मात्र ससुराली पुगिन्छ । वाटोमा हिड्दा हिडे जस्तै हुदैन किनकी थरीथरीका राताम्मै लाली गुँरास फूलेको दखिन्छ । छ्याङ्गै हिमाल, चराचुरुङ्गीको मीठो कलंख ध्वनी, अनि चौरीगाई देख्न पाउँदा मनै त्यसै फुरुङ्ग वन्छ। अर्को सुखको पाटोमा पुगे झैं लाग्छ । जे होस यी यावत कुराहरुको दृश्यपान गर्दै ससुरालीको घरदलानमा पुगेरै छाडियो। ससुरालीवाट फिर्ने क्रममा हाम्रो नयाँ अनुहार देखेर होला त्यहाँका प्रहरीहरुले माओवादी आशंका गरेर निक्कै टाढा सम्म पछ्याए । यसै शिलशिलामा साहित्यकार दाई कृष्ण धारावासी र अपाङ्ग साहित्यकार वहिनी झमक कुमारी घिमीरे संग पनि भेट्ने मौका मिल्यो । यी सारा काम सिध्याएर गाउबाट काठमाण्डौं आईपुग्दा जम्मा अठासी दिन खर्ची सकेका थियौं । काम सुम्पिएर गएको हुनाले म ढुक्क थिए किनकी सम्पूर्ण कुराको वेलीविस्तार लगाएर हिडेको हुनाले तर जब मैले साथीलाई भेटे थाहा भईहाल्यो कि चौविसेका गोरेटोहरुको लागि त केहि पो भएको रहेनछ । अव के गर्ने अलि दिन उडानको थप गर्नुपर्ला र काम पुरा गरौंला भन्ने हेतुले हवाई टिकट लिएर हवाई टिकटको अफिसमा सोधपुछ गर्दा यो थाहा लाग्यो कि त्यो टिकट त टुर प्याकेजको ९० दिन म्याद मात्र रहेछ । अब फसाद परेन के गर्ने भाउन्न छुटेर रिङ्गटा चल्ला जस्तो भयो ।त्यस पछि साथीलाई उक्तकुराको जानकारी दिए पछि काम सिध्याउन वल गर्यौं ।मात्र तिन दिन वाकी र हङ्गकङ्ग तिर उड्नलाई । हामी भन्नाले म साथी र साथीका साथीहरु मीलेर मेशीनले झैं काम गर्न थाल्यौं । दिन रात नभनी २४सै घण्टा खट्यौं । न राम्ररी खान न राम्ररी वस्न पाईयो समयमै केहि काम गर्नलाई ध्यान पुर्याइएन भने यस्तै सराप लाग्दो रहेछ । आखीर आटे के हुन्न रहेछ र अन्तत तिन दिनमा सारा काम भ्याईयो हरे शिव यो काम कसरी भ्याईयो भनेर सोच्दा मलाई अचम्म लाग्छ । पर्सीको दिन अथवा हङ्गकङ्ग लम्कने अघिल्लो दिन वल्ल तल्ल काम सिध्याएर पसिना पुछ्दै लामो सुस्केरा ताने । साथीहरुलाई काम पुरा भएकोमा धन्यवाद दिदै म भोलीको लागि कुम्लो कोठेरो कस्न घर तिर लागे । पुन नब्बे दिन पाश्चात स-परिवारै हङ्गकङ्ग उत्रियौं । नब्बे दिन मै हङ्गकङ्ग आई पुग्नु हाम्रो वाध्यता थियो । किनकी मैले माथी नै दर्शाई सके दलालको टिकटले समयावधी वढाउन मिलेन अरु दुइ चार दिन काठमाण्डौं वस्ने इच्छा भए पनि वस्न पाईएन । फसादी नै फसादी ब्यहोर्नु परे पनि आफ्नै जन्म भूमि भएकोले होला रमाईलो नै लाग्यो । हङ्गकङ्ग आई पुगेर पनि हात बाधेर बस्ने दिन थिएन मैले पहिलो नै नेपाली साहित्य प्रतिष्ठान हङ्गकङ्गको दोस्रो वार्सिकोत्सवमा मेरो कविता संग्रहको विमोचन गर्ने वाचा गरी सकेको थिए । सोही मुताविक प्रतिष्ठानको दोस्रो वाषिकोत्सव भव्यताका साथ सम्पन्न गरीयो । त्यहाँ युद्ध भित्र उभिएका वुद्धहरु नामक मेरो कविता संग्रह युनलङ्ग डिष्ट्रिकका काउन्सिलर श्री केन चाउ को वाहुलीवाट विमोचन भएको थियो भने अतिथिका रुपमा महामहिम जैनेन्द्र जीवन शर्मा र गायक तथा संगीतकार श्री दिनेश सुब्बाको सौहार्दपूर्ण उपस्थिति थियो । साथै प्रतिष्ठानका सहकर्मी मीत्रहरुको पनि अतुलनिय सहयोग प्राप्त गरेको थिए । तत्पाश्चात झण्डै डेढ दशकको कविता लेखन यात्राले वल्ल मुर्त रुप लियो । त्यो नै मेरो जीवनको सवै भन्दा खुशीको कुरा वन्यो, इतिहास वन्यो । नब्वे दिनको नेपाल वर्साई त्यसरी नै गुज्रेर गयो स्मृतिमा त्यसरी नै अतित वनेर रह्यो । अस्तु ,
चक्काजामले विथोलेको नेपाल यात्रा
गत जुलाई ५,२००८ शनिवारका दिन एक वर्ष अगाडिदेखि वनाएको योजनाको फत्ते हुने दिन थियो र भयो पनि । त्यो योजना ३ वर्ष पछिको नेपाल यात्रा अथवा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको पहिलो यात्रा ।
गाउँघर र परिवारको सम्झनाले हङकङबाट उता नेपालमा जाऊँ जाऊँ लागे पनि समयले ३ वर्षको फड्को मारिदियो । तीन वर्षअगाडि नेपाललाई माओवादी जनयुद्घले आक्रान्त पारेको थियो तर यसपालि भने म निक्कै ढुक्क थिएँ । किनभने माओवादीहरु शान्तिपूर्ण तरिकाले सहमतिको राजनीतिक सहतमा उत्रेर संविधानसभाको चुनावमा समेत सबैभन्दा ठूलो दलको रुपमा अवतरण तथा स्थापित भैसकेको थियो । त्यसैले शान्ति सुरक्षाको लागि मैले वा मेरो परिवारजनले गम्भीर रुपले सोच्नु पर्ने वा चिन्ता लिनु पर्ने स्थिति थिएन । तैपनि, मन मधेशको हिंसात्मक आन्दोलनले गर्दा कता कता नकुँडिएको होइन । किनकि पहाड गाउँसम्म पुग्नको लागि त्यही मधेशको बाटो हुँदै जानु पर्ने हुन्छ । तर सर्वत्र शान्ति छाएको अनुभूतिले ती कुराहरु गौण भएर गए । २४० वर्षसम्म शासन सत्तामा रहेको शाही शासनको अन्तसँगै नयाँ नेपालको उदयले हामी सबै सपरिवार निर्धक्क आफन्तहरु भेट्न देशतिर हुइँकिएका थियौं ।
तीन वर्षअगाडि नेपाल जाँदा यति सहज रुपले यात्रा तय गर्न सकिएन किनभने त्यसबेला हत्या आतङ्क व्याप्त थियो देशमा । त्यसैले हरेक प्रकारको जोखिम वहन गर्नुपथ्र्यो साथै अनेकौ प्रकारको मानसिक पीडा लिएर जानु पथ्र्यो । हङकङ जस्तो शान्तिमय शहरमा बस्दा सँधै नेपालमा यहाँको जस्तै शान्ति छाइदिए चाइनिजहरुको गुलाम गर्नुभन्दा सदाका लागि आफ्नै मुलुकमा सानोतिनो ब्यापार ब्यवसाय वा खेतीपाती नै गरेर भए पनि जीवनयापन गर्ने विचारहरु मनभरि उम्लन्थ्यो । यस्तो ईच्छा सायद मेरो मात्र नभएर सारा विदेशिएका नेपालीहरुको मनमा उम्लिएर आउँछ नै । किनकि नेपालीलाई देशको मायाँ हुन्छ, प्रेम हुन्छ, संसारको जुनसुकै कुनामा किन नपुगुँ ? वा संसारको जुनसुकै ध्रुव किन नटेकुँ ?
राजनैतिक परिवर्तनले नेपालमा नसोचेको शान्ति मौलायो तब स्वदेश तथा विदेश बस्ने सारा नेपालीहरुको मनोकांक्षा पूरा भयो । फलस्वरुप हरेक नेपालीको मनमा र मुटुमा शान्ति मौलाउँदै गयो, लहराउँदै गयो । दशकौसम्म द्वन्द्वको पीडा ब्यहोर्नु पर्दा लाग्थ्यो, श्रीलङ्काले झैं अरु धेरै युद्घ लड्दै जानुपर्ने हो कि ? तर कारणवस भनौ वा नेपालीको भाग्यवस, त्यसको विपरीत शान्ति नै छाएकोले हामी नेपालीको अहोभाग्य उदाएको सम्झनुपर्छ । झण्डै १५ हजारको हाराहारीमा नेपाली जनताले नयाँ नेपालको लागि ज्यान अर्पिए भन्दा अत्युक्ति नहोला । किनभने सरकारी प्रतिवेदनले १२ देखि १३ हजार बीचको मृतक संख्या सार्वजानिक गरेको थियो । त्यसपछि कति घाइतेहरु बिते त कति सरकारी प्रतिवेदनमा समावेश नै भएनन् होला । त्यसैले मैले मेरै अन्दाजी प्रतिवेदनमा १५ हजारको मृतक संख्या प्रस्तुत गरेको हुँ । यसमा विस्थापित र प्रताडितको कुरा त वाँकी नै छ । नयाँ नेपालको नयाँ सरकारले ती सबै समस्याहरुको समाधान गर्दै जानेछ भन्ने कुरामा हामी सवै नेपाली आशावादी हुनुपर्छ । द्वन्द्व पछिको शान्ति प्रकृया अझै पनि संस्थागत गर्न वाँकी नै छ । किनभने हालसालै भएको संविधानसभाको चुनावले नयाँ सम्विधान बनाउने तयारी मात्रै तय गरिरहेछ र त्यसको म्यान्डेड पनि त्यही नै हो । सम्विधान निर्माण गरेर लागू गर्न केही समय कुर्नै पर्ने हुन्छ । तसर्थ हामीले आशा गर्ने ठाउँ र समय पूरै भविष्यको गर्भभित्र लुकेको छ ।
मानिसको मन मिले र गर्न चाहेमा के हुदैन रहेछ र ? हिजो कसले सोचेको थियो, नेपालका यति चाडै शाही शासनको अन्त हुन्छ भनेर ? भन्नेहरु त भन्दै थिए, शाही शासन अझै सय वर्षसम्म रहन्छ भनेर । तर आज त्यो मिथ्या भएर गयो अथवा इतिहासमा परिणत भएर गयो । साथै माओवादी द्वन्द्व पनि यति चाँडै ब्यवस्थापन होला भनेर कसैले सोचेका थिएनन् । वास्तवमा ती सवै समयले जुराउँदै ल्यायो र त अहिले पुरानो नेपालबाट नयाँ नेपालको शुरुआत भएको छ ।
यस्तै विभिन्न कुराहरु मनमा खेलाउँदा खेलाउँदै सन २००८ जुलाई ५को साँझ १० बजे थाहै नपाई नयाँ नेपालको राजधानी काठमाडौ पो टेक्न पुगिएछ । पोकापन्तुरा निकाल्न शाही शासनको जस्तै झन्झट होला भन्ने सोचेको थिएँ तर कुनै झन्झट भएन । त्यसैले मलाई लाग्यो अध्यागमन विभागमा पनि लोकतन्त्र आएछ । भोलिपल्टको विहानीसँगै आँखा खोल्दा नयाँ नेपालको राजधानीको दृश्यले एक्कासी अङ्गालो हाल्यो । चारैतिर आँखा डुलाएँ, तब लाग्यो काठमाडौले अलि प्रगति गरेछ जताभावी घरहरु बाक्ल्याएर । तर सडक त्यस्तै जीर्ण थियो, ३ वर्षअगाडि जस्तो मैले देखेको थिएँ । त्यहाँ सरसफाइ थिएन फोहोर मैला डंगुर थुप्रिएका थिए, अझै पनि छ । विजुली बत्ति त्यस्तै ४ घण्टा जस्तो आउँथ्यो, त्यो पनि अहिले लोडसेडिङ्ग बढेर समय घट्यो होला । बेरोजगार, आम हड्ताल, चक्का जाम आदि आदि । काठमाडौ छोडेर विराटनगर हुँदै धरान पुग्दा पहिलो पटक चक्का जामले स्वागत गर्यो मलाई । त्यसलाई छल्दै लुक्दै जेनतेन पुगियो जन्मेको ठाउँ, हर्ुर्केको गाउँ, चौविसे कुरुले तेनुपा ।
गाउँको एक हप्ते आनन्दपूर्ण बसाइँमा साउने दायीसम्म भ्याएर पोखराको सम्मको यात्रा तय भयो । बुढेसकाल लागेका बुवाआमाको डुल्ने इच्छा पूरा गर्न सपरिवारै त्यतातिर मोडियौं । आफ्नो हङकङको बसाइँ भएकोले फेरि फेरि मौका मिल्ला कि नमिल्ला भन्ने सम्झेर हामी पनि त्यता जान हौसियौं । तर इटहरीको जक्का जामले बिथोलेर विराटनगरदेखि काठमाडौंको उडान नै छुट्यो, जसले गर्दा विराटनगरमा एकरात बिताउन त्यसै वाध्य हुनु पर्यो । काठमाडौ पुगेपछि अचानक वृद्घ वुवाआमाको स्वास्थ्यमा खरावी आयो । तै पनि पोखरा डुल्ने उहाँहरुको इच्छा मरेन । अन्ततः स्वस्थ्य खरावीको वावजूद पनि पोखरा प्रस्थान गर्यौं । र्फकदा अचानक मुङ्लिन बजारको चक्का जामले झण्डै त्यतै वास बसायो । चक्का जामसँग पुन जुझ्दै छलिँदै पोखराको यात्रालाई काठमाडौंमा ल्याएर टुङग्यायौं । केही दिनको आरामपश्चात बुवाआमालाई गाउँ फिर्ता पठाउने कार्य भएपछि म काठमाडौको ब्यक्तिगत भेटघाट र कामकाजको लागि पौठेचोरी खेल्न थाले चक्का जामसंगै ।
तेलको अभाव खेप्दै गुडेका गाडीहरुमा कहिले घेप्टिएर, चेप्टिएर, नेप्टिएर कहिले हुटमा बसेर यात्रा गर्नुपर्थ्यो । किनकि नेपालमा प्राय दिनहुँजस्तो चक्का जाम हुने गर्थ्यो र अहिले पनि हुँदैछ । कहिलेकाहिँ विहान काममा जाँदा चक्का जाम हुँदैनथ्यो र साँझ घर र्फकँदा चक्का जाम, फसाद परेन त ? पैसा भएर पनि घर पुग्न नसकिने स्थिति सिर्जना भैदिन्थ्यो । हिँडेर जाऊँ, पुग्न सकिन्न, बास बसौ, भएन, हरिविजोगमा परिन्थ्यो । रुनु न हाँस्नु भइन्थ्यो । चक्का जाम त हाम्रो देशको संस्कार नै भैसक्यो । सरकारले पनि चक्का जाम नगरेसम्म कान हल्लाउँदैन, जनता त जनतै भैगए । हरेक पार्टीले, समूहले आफ्नो माग पूरा गर्ने माध्यमै बनेको छ चक्का जाम । तर चक्का जामले नेपालको अर्थतन्त्रमा कति घाटा पुर्याएको छ भन्ने कुरा न त जनतालाई मतलव छ न त कुर्सीमा आसीन नेतालाई नै । घाटा त सबैलाई छ देशलाई छ । यही तरिकाले निरन्तर नेपालमा चक्का जाम भैरहने हो भने नयाँ नेपाल केवल नाम मात्रको नयाँ नेपाल हुन के वेर ? किनकि नेपालमा चक्का जाम नै नेपाली अर्थतन्त्रको मूलवाधक हो । अर्थतन्त्र भनेको देशको मेरुदण्ड हो । जहाँ मेरुदण्ड नै भाँच्चिएपछि देशले कसरी सग्लो भएर उभिन सक्छ ? देशले कसरी विकास गर्न सक्छ ? यदि देशलाई विकास पथतिर लैजाने नै हो भने कडाभन्दा कडा कानून बनाएर चक्का जामलाई तुरुन्त रोक्नु आवश्यक छ, जरुरी छ ।
यसरी चक्का जामसँग लड्दै, जुझ्दै, भिड्दै बस्नु पर्दा केही दिन नेपाल बसौं भन्ने मानसिकता पनि छोटिएर गयो । दुईचार दिन देशमा आफन्तहरु भेट्न जाँदा यत्तिका सास्ती खप्नु परेपछि मलाई त पर्नुसम्म पीर पर्यो । अझ सँधै नेपाल बस्नेलाई झन् कति सास्ती होला ? झन कति पीर होला ? भनेर साध्यै छैन । नेपालमा शान्ति स्थापना भएपश्चात जे जति रमाइलो हुन्छ वा गरिन्छ भनेर सोचेको थिएँ, त्यो चक्का जामले त्यसै बिथोलिदियो । चाहेर पनि भनेको ठाउँमा पुग्न सकिएन र भेट्न खोजेका आफन्त र चिनजानकालाई भेट्न सकिएन । समग्रमा चक्का जानले लक्ष्यमा तगारो हाल्ने काम गर्यो । जति नै कष्टपूर्ण भए पनि नेपालमा शान्ति स्थापनाको संक्रमणकालीन भएकोले त्यति निरासै हुनु पर्ने स्थिति चाहिँ देख्दिँन । आशावादी हुनै पर्छ, आफ्नो देश जनता र विकासको लागि । किनभने सुविधा सम्पन्न शहर हङकङमा बसिएकोले होला, ती पक्कै पनि नराम्रा र अप्ठ्यारा लागेका हुन् । हङकङ र्फकँदा माथि आकाशमा उडेको हवाइ जहाजबाट काठमाडौंलाई नियाँल्दै सोचेँ “हरे, नेपालमा यो चक्का जाम हटिदिए कति राम्रो हुन्थ्यो !”
हङकङ आएको पछिल्लो दिन म निक्कै डराएँ, किनभने चक्का जाममा पो परिने हो कि भनेर ? यसो बाहिर निस्केको त हङकङ पो रहेछ । मलाई त नेपालको चक्का जामको ह्याङ्गओभरले पो छोडेको थिएन रहेछ । यहाँ त ट्राफिक जामको रातो बत्ति बल्दा र दुर्घटना हुँदाबाहेक चक्का जाम नै हुँदैन । कति मजा ! कति शान्ति ! कति आनन्द हङकङ ! यस्तै भै दिए कति राम्रो हुन्थ्यो हाम्रो नेपाल !!
गाउँघर र परिवारको सम्झनाले हङकङबाट उता नेपालमा जाऊँ जाऊँ लागे पनि समयले ३ वर्षको फड्को मारिदियो । तीन वर्षअगाडि नेपाललाई माओवादी जनयुद्घले आक्रान्त पारेको थियो तर यसपालि भने म निक्कै ढुक्क थिएँ । किनभने माओवादीहरु शान्तिपूर्ण तरिकाले सहमतिको राजनीतिक सहतमा उत्रेर संविधानसभाको चुनावमा समेत सबैभन्दा ठूलो दलको रुपमा अवतरण तथा स्थापित भैसकेको थियो । त्यसैले शान्ति सुरक्षाको लागि मैले वा मेरो परिवारजनले गम्भीर रुपले सोच्नु पर्ने वा चिन्ता लिनु पर्ने स्थिति थिएन । तैपनि, मन मधेशको हिंसात्मक आन्दोलनले गर्दा कता कता नकुँडिएको होइन । किनकि पहाड गाउँसम्म पुग्नको लागि त्यही मधेशको बाटो हुँदै जानु पर्ने हुन्छ । तर सर्वत्र शान्ति छाएको अनुभूतिले ती कुराहरु गौण भएर गए । २४० वर्षसम्म शासन सत्तामा रहेको शाही शासनको अन्तसँगै नयाँ नेपालको उदयले हामी सबै सपरिवार निर्धक्क आफन्तहरु भेट्न देशतिर हुइँकिएका थियौं ।
तीन वर्षअगाडि नेपाल जाँदा यति सहज रुपले यात्रा तय गर्न सकिएन किनभने त्यसबेला हत्या आतङ्क व्याप्त थियो देशमा । त्यसैले हरेक प्रकारको जोखिम वहन गर्नुपथ्र्यो साथै अनेकौ प्रकारको मानसिक पीडा लिएर जानु पथ्र्यो । हङकङ जस्तो शान्तिमय शहरमा बस्दा सँधै नेपालमा यहाँको जस्तै शान्ति छाइदिए चाइनिजहरुको गुलाम गर्नुभन्दा सदाका लागि आफ्नै मुलुकमा सानोतिनो ब्यापार ब्यवसाय वा खेतीपाती नै गरेर भए पनि जीवनयापन गर्ने विचारहरु मनभरि उम्लन्थ्यो । यस्तो ईच्छा सायद मेरो मात्र नभएर सारा विदेशिएका नेपालीहरुको मनमा उम्लिएर आउँछ नै । किनकि नेपालीलाई देशको मायाँ हुन्छ, प्रेम हुन्छ, संसारको जुनसुकै कुनामा किन नपुगुँ ? वा संसारको जुनसुकै ध्रुव किन नटेकुँ ?
राजनैतिक परिवर्तनले नेपालमा नसोचेको शान्ति मौलायो तब स्वदेश तथा विदेश बस्ने सारा नेपालीहरुको मनोकांक्षा पूरा भयो । फलस्वरुप हरेक नेपालीको मनमा र मुटुमा शान्ति मौलाउँदै गयो, लहराउँदै गयो । दशकौसम्म द्वन्द्वको पीडा ब्यहोर्नु पर्दा लाग्थ्यो, श्रीलङ्काले झैं अरु धेरै युद्घ लड्दै जानुपर्ने हो कि ? तर कारणवस भनौ वा नेपालीको भाग्यवस, त्यसको विपरीत शान्ति नै छाएकोले हामी नेपालीको अहोभाग्य उदाएको सम्झनुपर्छ । झण्डै १५ हजारको हाराहारीमा नेपाली जनताले नयाँ नेपालको लागि ज्यान अर्पिए भन्दा अत्युक्ति नहोला । किनभने सरकारी प्रतिवेदनले १२ देखि १३ हजार बीचको मृतक संख्या सार्वजानिक गरेको थियो । त्यसपछि कति घाइतेहरु बिते त कति सरकारी प्रतिवेदनमा समावेश नै भएनन् होला । त्यसैले मैले मेरै अन्दाजी प्रतिवेदनमा १५ हजारको मृतक संख्या प्रस्तुत गरेको हुँ । यसमा विस्थापित र प्रताडितको कुरा त वाँकी नै छ । नयाँ नेपालको नयाँ सरकारले ती सबै समस्याहरुको समाधान गर्दै जानेछ भन्ने कुरामा हामी सवै नेपाली आशावादी हुनुपर्छ । द्वन्द्व पछिको शान्ति प्रकृया अझै पनि संस्थागत गर्न वाँकी नै छ । किनभने हालसालै भएको संविधानसभाको चुनावले नयाँ सम्विधान बनाउने तयारी मात्रै तय गरिरहेछ र त्यसको म्यान्डेड पनि त्यही नै हो । सम्विधान निर्माण गरेर लागू गर्न केही समय कुर्नै पर्ने हुन्छ । तसर्थ हामीले आशा गर्ने ठाउँ र समय पूरै भविष्यको गर्भभित्र लुकेको छ ।
मानिसको मन मिले र गर्न चाहेमा के हुदैन रहेछ र ? हिजो कसले सोचेको थियो, नेपालका यति चाडै शाही शासनको अन्त हुन्छ भनेर ? भन्नेहरु त भन्दै थिए, शाही शासन अझै सय वर्षसम्म रहन्छ भनेर । तर आज त्यो मिथ्या भएर गयो अथवा इतिहासमा परिणत भएर गयो । साथै माओवादी द्वन्द्व पनि यति चाँडै ब्यवस्थापन होला भनेर कसैले सोचेका थिएनन् । वास्तवमा ती सवै समयले जुराउँदै ल्यायो र त अहिले पुरानो नेपालबाट नयाँ नेपालको शुरुआत भएको छ ।
यस्तै विभिन्न कुराहरु मनमा खेलाउँदा खेलाउँदै सन २००८ जुलाई ५को साँझ १० बजे थाहै नपाई नयाँ नेपालको राजधानी काठमाडौ पो टेक्न पुगिएछ । पोकापन्तुरा निकाल्न शाही शासनको जस्तै झन्झट होला भन्ने सोचेको थिएँ तर कुनै झन्झट भएन । त्यसैले मलाई लाग्यो अध्यागमन विभागमा पनि लोकतन्त्र आएछ । भोलिपल्टको विहानीसँगै आँखा खोल्दा नयाँ नेपालको राजधानीको दृश्यले एक्कासी अङ्गालो हाल्यो । चारैतिर आँखा डुलाएँ, तब लाग्यो काठमाडौले अलि प्रगति गरेछ जताभावी घरहरु बाक्ल्याएर । तर सडक त्यस्तै जीर्ण थियो, ३ वर्षअगाडि जस्तो मैले देखेको थिएँ । त्यहाँ सरसफाइ थिएन फोहोर मैला डंगुर थुप्रिएका थिए, अझै पनि छ । विजुली बत्ति त्यस्तै ४ घण्टा जस्तो आउँथ्यो, त्यो पनि अहिले लोडसेडिङ्ग बढेर समय घट्यो होला । बेरोजगार, आम हड्ताल, चक्का जाम आदि आदि । काठमाडौ छोडेर विराटनगर हुँदै धरान पुग्दा पहिलो पटक चक्का जामले स्वागत गर्यो मलाई । त्यसलाई छल्दै लुक्दै जेनतेन पुगियो जन्मेको ठाउँ, हर्ुर्केको गाउँ, चौविसे कुरुले तेनुपा ।
गाउँको एक हप्ते आनन्दपूर्ण बसाइँमा साउने दायीसम्म भ्याएर पोखराको सम्मको यात्रा तय भयो । बुढेसकाल लागेका बुवाआमाको डुल्ने इच्छा पूरा गर्न सपरिवारै त्यतातिर मोडियौं । आफ्नो हङकङको बसाइँ भएकोले फेरि फेरि मौका मिल्ला कि नमिल्ला भन्ने सम्झेर हामी पनि त्यता जान हौसियौं । तर इटहरीको जक्का जामले बिथोलेर विराटनगरदेखि काठमाडौंको उडान नै छुट्यो, जसले गर्दा विराटनगरमा एकरात बिताउन त्यसै वाध्य हुनु पर्यो । काठमाडौ पुगेपछि अचानक वृद्घ वुवाआमाको स्वास्थ्यमा खरावी आयो । तै पनि पोखरा डुल्ने उहाँहरुको इच्छा मरेन । अन्ततः स्वस्थ्य खरावीको वावजूद पनि पोखरा प्रस्थान गर्यौं । र्फकदा अचानक मुङ्लिन बजारको चक्का जामले झण्डै त्यतै वास बसायो । चक्का जामसँग पुन जुझ्दै छलिँदै पोखराको यात्रालाई काठमाडौंमा ल्याएर टुङग्यायौं । केही दिनको आरामपश्चात बुवाआमालाई गाउँ फिर्ता पठाउने कार्य भएपछि म काठमाडौको ब्यक्तिगत भेटघाट र कामकाजको लागि पौठेचोरी खेल्न थाले चक्का जामसंगै ।
तेलको अभाव खेप्दै गुडेका गाडीहरुमा कहिले घेप्टिएर, चेप्टिएर, नेप्टिएर कहिले हुटमा बसेर यात्रा गर्नुपर्थ्यो । किनकि नेपालमा प्राय दिनहुँजस्तो चक्का जाम हुने गर्थ्यो र अहिले पनि हुँदैछ । कहिलेकाहिँ विहान काममा जाँदा चक्का जाम हुँदैनथ्यो र साँझ घर र्फकँदा चक्का जाम, फसाद परेन त ? पैसा भएर पनि घर पुग्न नसकिने स्थिति सिर्जना भैदिन्थ्यो । हिँडेर जाऊँ, पुग्न सकिन्न, बास बसौ, भएन, हरिविजोगमा परिन्थ्यो । रुनु न हाँस्नु भइन्थ्यो । चक्का जाम त हाम्रो देशको संस्कार नै भैसक्यो । सरकारले पनि चक्का जाम नगरेसम्म कान हल्लाउँदैन, जनता त जनतै भैगए । हरेक पार्टीले, समूहले आफ्नो माग पूरा गर्ने माध्यमै बनेको छ चक्का जाम । तर चक्का जामले नेपालको अर्थतन्त्रमा कति घाटा पुर्याएको छ भन्ने कुरा न त जनतालाई मतलव छ न त कुर्सीमा आसीन नेतालाई नै । घाटा त सबैलाई छ देशलाई छ । यही तरिकाले निरन्तर नेपालमा चक्का जाम भैरहने हो भने नयाँ नेपाल केवल नाम मात्रको नयाँ नेपाल हुन के वेर ? किनकि नेपालमा चक्का जाम नै नेपाली अर्थतन्त्रको मूलवाधक हो । अर्थतन्त्र भनेको देशको मेरुदण्ड हो । जहाँ मेरुदण्ड नै भाँच्चिएपछि देशले कसरी सग्लो भएर उभिन सक्छ ? देशले कसरी विकास गर्न सक्छ ? यदि देशलाई विकास पथतिर लैजाने नै हो भने कडाभन्दा कडा कानून बनाएर चक्का जामलाई तुरुन्त रोक्नु आवश्यक छ, जरुरी छ ।
यसरी चक्का जामसँग लड्दै, जुझ्दै, भिड्दै बस्नु पर्दा केही दिन नेपाल बसौं भन्ने मानसिकता पनि छोटिएर गयो । दुईचार दिन देशमा आफन्तहरु भेट्न जाँदा यत्तिका सास्ती खप्नु परेपछि मलाई त पर्नुसम्म पीर पर्यो । अझ सँधै नेपाल बस्नेलाई झन् कति सास्ती होला ? झन कति पीर होला ? भनेर साध्यै छैन । नेपालमा शान्ति स्थापना भएपश्चात जे जति रमाइलो हुन्छ वा गरिन्छ भनेर सोचेको थिएँ, त्यो चक्का जामले त्यसै बिथोलिदियो । चाहेर पनि भनेको ठाउँमा पुग्न सकिएन र भेट्न खोजेका आफन्त र चिनजानकालाई भेट्न सकिएन । समग्रमा चक्का जानले लक्ष्यमा तगारो हाल्ने काम गर्यो । जति नै कष्टपूर्ण भए पनि नेपालमा शान्ति स्थापनाको संक्रमणकालीन भएकोले त्यति निरासै हुनु पर्ने स्थिति चाहिँ देख्दिँन । आशावादी हुनै पर्छ, आफ्नो देश जनता र विकासको लागि । किनभने सुविधा सम्पन्न शहर हङकङमा बसिएकोले होला, ती पक्कै पनि नराम्रा र अप्ठ्यारा लागेका हुन् । हङकङ र्फकँदा माथि आकाशमा उडेको हवाइ जहाजबाट काठमाडौंलाई नियाँल्दै सोचेँ “हरे, नेपालमा यो चक्का जाम हटिदिए कति राम्रो हुन्थ्यो !”
हङकङ आएको पछिल्लो दिन म निक्कै डराएँ, किनभने चक्का जाममा पो परिने हो कि भनेर ? यसो बाहिर निस्केको त हङकङ पो रहेछ । मलाई त नेपालको चक्का जामको ह्याङ्गओभरले पो छोडेको थिएन रहेछ । यहाँ त ट्राफिक जामको रातो बत्ति बल्दा र दुर्घटना हुँदाबाहेक चक्का जाम नै हुँदैन । कति मजा ! कति शान्ति ! कति आनन्द हङकङ ! यस्तै भै दिए कति राम्रो हुन्थ्यो हाम्रो नेपाल !!
नेपाल डट एचकेसँगको अन्तर्वार्ता
साहित्यकार प्रकाश के.सी.ले हङकङबाट सञ्चालित नेपाल डट एचके अनलार्इन पत्रिकाको लागि लिनु भएको टंक सम्वाहाम्फेको अन्तर्वार्ता
१. तपाईँलाई कहिले र किन लाग्यो कि तपाईको मनमा कुराहरु छन् अनि तिनलाई कलमवद्ध गर्नुपर्छ ?
मलाई चेतनाले जहिले घचघच्यायो, मानवीय सम्वेदनालाई अक्षरवद्घ गर्नु पर्छ भनेर, त्यही बेलादेखि नै मैले आफ्नो कलमलाई आजसम्म गतिशील गराउँदै आएकोछु देशदेखि विदेशसम्म । वास्तवमा मनभित्र सँधै कुराहरु हुँदा रहेछन्, खेल्दा रहेछन्, सायद मृत्युपर्यन्त हुन्छन्, खेल्छन् नै जस्तो लाग्छ कुराहरु । तर जीवन वोधले लखेट्दा वा लखेटिँदा भेटिएका भावना र विचारहरुलाई अक्षरहरुमा मुछ्दा एउटो सिङ्गो जीवन उभेको अनुभूति पाउँदादेखि नै लेख्नुपर्छ भन्ने लागेको हो र अर्को कुरा, अक्षरहरुले बनेको जीवन, हाम्रो जीवनभन्दा अमर हुन्छ भन्ने लागेर नै जानी नजानी लेख्नतिर धकेलिएको हुनुपर्छ म ।
२. तपाईँले, पहिलो पाठक वा श्रोताको प्रतिक्रियालाई पक्कै पनि बिर्सिनु भएको छैन होला, (प्रतिक्रिया नीःशब्द पनि हुनसक्छन्(तपाईँको बुझाइमा भर पर्छ), आज यत्तिका समयपछि उक्त व्यक्तिको प्रतिक्रियालाई सम्झनु हुन्छ भने किन ‘त्यसो ‘गर्नु हुन्छ ? ‘त्यसो ‘लाई विस्तृतिकरण गर्न सक्नुहुन्छ ?
हो, मैले पहिलो पाठकको प्रतिक्रियालाई आजसम्म भुलेको छैन । किनकि त्यही पाठकको प्रतिक्रिया नै मेरो लेखनको उर्जा बनिदियो । मलाई के लागिरहेको छभने, एउटा लेखकको लागि प्रतिक्रिया पाउनु नै सम्मानित वा पुरस्कृत भए जस्तो हुँदोरहेछ । आखिर लेख्नु नै कसको लागि रु पाठककै लागि हो, तब पाठकले नै प्रत्यक्ष प्रतिक्रिया दिएर राम्रो वा नराम्रो भन्ने, लेखनको पाटोलाई उघारी दिने भएकोले, साच्चै नै उर्जाशील बनिदियो मेरोलागि पाठकको प्रतिक्रिया । पाठकको प्रतिक्र्रयालाई विस्तृतिकरण त गर्न म सक्दिन तर सम्झनलायक भने अत्यन्तै ठान्दछु । किनकि पाठकको दृष्टिकोणलाई लेखकको दृष्टिकोणले विश्लेषण गर्न सकिन्न किनभने त्यहाँ विचारका अनेकौँ धारहरु, अनेकौँ कोणहरु सम्मिलित हुन्छन् । उहिलेदेखि अहिलेसम्म पाठक प्रतिक्रियालाई सम्झनुका कारणहरु पक्कै छन् । ति हुन् -अहिलेसम्म यो लेखन यात्रालाई यहाँसम्म ल्याई पुर्याउनुमा उच्च भुमिका निभाएको छ, त्यही पाठक प्रतिक्रियाले । किनकि पाठकले …तेरो लेखनमा लेखत्व छैन…भनिदिएको भए उहिले नै अक्षरसँग पारपाचुके भैसक्ने थिए, भैसकेको हुने थिए ।
३. तपाईँलाई आफ्नो रचनाले खुसी दिन्छ कि त्यसले आर्ज्या’को सम्मान तथा पुरस्कारले ? यसैमा थपुँ…तपाईँ अरुको लागि लेख्नु हुन्छ कि आफ्नोलागि ? आफ्नोलागि भन्नुहुन्छ भने गल्ति भन्नु हुन्छ, किनकि आफ्ना रचनाहरु जो प्रकाशित गर्नुहुन्छ, र फेरि अरुका लागि लेख्छु भन्नुहुन्छ भने पनि गल्ति गर्नुहुन्छ, किनकि त्यसमा तपाईँको रचनामा तपाईँ हुनुहुन्न, तपाईँको ‘स्व ‘ हुँदैन ?
सबभन्दा पहिले त आफ्नो रचनाले नै खुसी दिन्छ । किनकि बिनारचना कुनै सम्मान आर्जिन्न । तर्सथ पहिलो खुसी रचनाले नै दिन्छ, जुनसुकै लेखकलाई पनि । लेखिसकेपछि मात्र रचना मुल्याङ्कनमा आउने कुरा हो । तव न पुरस्कारका कुराहरु आउने हुन् ! कुनै पनि लेखकले लेख्ने रचना पहिले आफ्नैलागि हुन्छ प्रकाशित नहोइन्जेल, प्रकाशित भएपछि मात्र सार्वजानिक हुने कुरा भो । प्रकाशित नभइन्जेल त लेखककै हक हुन्छ । नचाहेको खण्डमा अप्रकाशित पनि गर्न सकिन्छ । मेरो भन्नुको मतलव, कुनै रचना प्रकाशित नहोइन्जेल त्यो लेखककै हुन्छ । फ्रान्सका महान विचारक रोला वार्थको भनाइअनुसार,…लेखकले आफ्नो रचना सार्वजानिक गरेपछि लेखकको मृत्यु हुन्छ…भनेका छन् । यो एक प्रकारले ठीकै पनि हो तर लेखकको कृति वा रचनाले पाठकहरुको मानसपाटलमा भने एउटा नयाँ विचारको ध्रुविकरण भने पक्कै गराउँछ नै । किनकि, लेखनमा लेखकको विचारले पाठककहरुको विचार सागरमा नयाँ विचारको तरङ्ग पैदा गरिदिन्छ । मलाई लाग्छ, त्यो नै लेखकको स्व नभए पनि सन्तुष्टि भने पक्कै दिन्छ ।
४. तपाईँ यति लामो समयदेखि हङकङमा हुनुहुन्छ, हङकङ कस्तो भोग्दै हुनुहुन्छ ? ‘उत्तर, सामाजिक तथा साँस्कृतिक पक्षलाई नेपालको विगत अनि हङकङको वर्तमानसँगै कस्तो र कहाँको भविष्य सोँच्नु भएको छ ?’ मा गाभेर दिनुहोस् ?
विगत १० वर्षदेखि हङकङ भोग्ने क्रम निरन्तर चलिरहेछ प्रवासी जीवनको पीडा भोग्दै । येनकेन प्रकारेण भनेझैं, जेनतेन जीवन चली नै रहेको छ । सायद, आजसम्म यही रहनुमा नेपालको द्वन्दले पनि केही हदसम्म विदेशीनुमा भुमिका निभाएको छ । जहासम्म नेपालको संस्कृतिक पक्षलाई हङकङको वर्तमान पक्षसँग तुलना गर्ने हो, पक्कै पनि विकृतितिर धकेलिएको पाइन्छ । तर पनि, विभिन्न नेपाली संघ-संस्थाहरुले त्यसको जगेर्नामा पनि पहल गरिरहेकाछन् । त्यो राम्रो पक्ष हो । तर हङकङमै जन्मे-हुर्केका नेपाली सन्तानहरुले भने, देशको साँस्कृतिक पक्षमा पटक्कै ध्यान दिएको पाइन्न, त्यो अभिभावकको ठूलो कमजारी हो । केवल पैसाको पछि दौडिएर सन्ततीको भने वेवास्ता गरेको धेरै पाईएको छ । त्यस्तोमा म आफै पनि पर्न सक्छु । जहासम्म हामी विदेशीएर नेपालको जीवनस्तरभन्दा माथिको जीवन भोगे पनि, हामी नेपाली माटोको उपज हौँ, त्यसैले देशमा उपयुक्त हुने आर्थिक स्थिति निर्माण गरेपछि देशको सेवामा समर्पित हुनुपर्छ भन्ने ठान्दछु । किनकि आफ्नो देशमा स्वभिमान हुन्छ तर परदेशमा स्वभिमान हुँदैन । त्यसैले नेपाली हुनुको गौरव लिनु छभने नेपाल देश नै हुनु आवश्यक छ । तर्सथ म सँधै देशप्रति समर्पित हुन्छु र मलाई नेपाल नै प्यारो छ, यहाँ जतिसुकै सुख-सुविधा पाए पनि ।
५. तपाईँलाई मानवीय कुन ‘पक्ष’ ले छुन्छ ? कविता तथा गीत रच्नलाई साथ दिने मानवीय त्यस ‘पक्ष’भित्र तपाई खेल्नुहुन्छ कि तपाईँभित्र त्यस ‘पक्ष’ खेल्छ ?
मलाई मानवीय सम्वेदनाको पक्षले धेरै छुने गर्छ । त्यसैले त्यही पक्षभित्र कविता तथा गीत रचना गर्ने विषय वस्तुहरु भेट्ने गर्छु । त्यो कहिले मभित्र खेल्ने गर्छभने कहिले त्यो सम्वेदनाभित्र म खेल्ने गर्छु । किनकि त्यो र म सरावर जस्तो लाग्छ, परिपुरकझैँ । त्यसले मेरो सम्वेदनालाई छुन्छभने म त्यसको सम्वेदनालाई छुने कोशिस गर्छु । हुन त यो मेरो एउटा भ्रम मात्र हुन सक्छ, मैले छोएँ भनेर तर नछोईएको पनि हुनसक्छ । तर मेरा सृजना पक्षहरु यसरी नै तयार भएका हुन् कि भन्ने लाग्दछ ।
६. कति सजिलो लागेको छ तपाईँलाई ‘हाम्रो पुस्ताको’ यो जीवन बाँच्न ?
जीवन बाँच्न त्यसै पनि सजिलो छैन । किनकि जीवनसँग अनेकौ हण्डर, ठक्कर र विघ्न-वाधाहरु हुन्छन् । त्यो माथि, यो उत्तरआधुनिक युग हो । हामीलाई साइवर संस्कृतिले खर्लप्पै निलेको छ । अत्यन्तै महङ्गो जीवन बाँच्नु परेको छ । त्यसैले हाम्रो पुस्तालाई बाँच्न पक्कै पनि सजिलो छैन । यसोभन्दा सबै नकरात्मक सोँच भन्नु होला तर सुलभ पक्ष पनि त्यतिकै छन् । विकासले जीउन सजिलो त गरेको छ नै तर त्यसलाई आफ्नो पहुँचमा पार्नको लागि जीवन शैली मजैले दुःख-दर्दमा होम्नु परेको छ । पाउनु र गुमाउनु बराबरी हुनु पर्नेमा गुमाउनु नै धेरै भैरहेको छ । तर्सथ आजको जीवन शैलीमा कठिनाई बाँचिरहेका छौँ कि जस्तो लाग्छ । त्यो कसैलाई नहुन पनि सक्छ किनभने बाँच्नुका काईदाहरु आ-आफ्नै हुन्छन् । किनकि मैले भोगेजस्तै जीवन अरुले नभोगेको पनि हुन सक्छ, र अरुको जस्तो जीवन मैले नदेखेको पनि हुन सक्छ । समग्रमा यो पुस्ताको जीवन भोगाइ त्यति सजिलो छैन जस्तो लाग्छ र छैन पनि ।
७. नेपालको अनिश्चितता, अनि अव्यवस्थाले कति पिरोल्दछ तपाईँलाई साहित्य सिर्जनाहेतु ?
नेपालको अनिश्चितता र अव्यवस्थाले धेरैभन्दा धेरै साहित्य सृजनामा पिरोलेझैँ लाग्दछ । लागेको पनि हो, बारम्बार त्यही कुराहरु आइरन्छन्, देश दुःखेको कुरा ! देश दुःखेपछि नेपाली छाती पनि नदुख्ने कुरै भएन । सधै सृजनामा देशलाई कसरी सगरमाथाझैं उच्च पार्ने भनेर विचारहरु सल्वलाई रहन्थे । लाग्छ त्यसबेला देश दुःखेको अनुभूतिले आफैं विमार भएझैँ भएर अनिश्चितता र अव्यवस्थाका कुराहरुले कारणवस धेरै लेख्न सकिएन । तर देश दुःखेको वेला सृजनामार्फत मलहम लगाउने काम एउटा लेखकको दायित्व पनि हो । भनेजस्तो सृजना गर्न नसक्दा, कतै दायित्वबाट पन्छिएको हो कि भन्ने भान पाठक वर्गलाई लाग्न सक्छ । समय अभाव र जिउनुको व्यस्तताले पनि त्यो गर्न नसकिएको हुनसक्छ । तर गर्न नचाहेको भने पक्कै होइन । खासमा, साहित्य सृजनाको हेतु भन्नु, मेरोलागि साहित्यमा समर्पित भएर सृजनाको विकास गर्दै मानवीय सम्वेदना पक्षलाई दुनियाको सामु यथार्थ लेखनमार्फत प्रस्तुत गर्नु नै हो ।
८. तपाईँ साहित्यको ‘अभिष्ट’ के हो ?
मेरो साहित्य सृजना गर्नुको मुख्य अभिष्ट भन्नु नै साहित्यमार्फत देशको परिचयलाई विश्वसामु पुर्याउनु नै हो । तर त्यो साहित्य क्षेत्रमा त्यति उल्लेखनीय कार्यहरु भैरहेका छैनन् । नेपाली साहित्य लेखिएर मात्र हुँदैन लेखिसकेपछि साहित्यलाई अनुवाद गरी विश्वसामु फैलाउन सक्योभने नेपाली साहित्य पनि विश्व लेखन जगतमा कमजोर अवश्य छैन । कुनै काम गर्नको लागि कुनै अभिष्ट लिईएनभने त्यो काम पक्कै पूरा हुन्न । तर्सथ सबै नेपाली साहित्यका लेखकहरुले समृद्घ साहित्यको सिर्जना गरी विश्वसामु नेपाली साहित्यलाई फैल्याउने अभिष्ट लिनुपर्छ ।
९. ‘नेपाल डट यचके’ को टिमले तपाईँको ..यस्सिम्मा… टोक्ने !… शीर्षकको कवितालाई वर्षभरिको सर्वोत्तम मान्यो र प्रकाशित गर्यो, तपाईँको निजी राय कस्तो छ त्यस्तो प्रकारको छनोटमा र पुरस्कारविहीन सम्मानमा ?
नेपाल डट एचके टिमले मेरो कवितालाई प्रकाशित गरी यो वर्षको उत्कृष्ट कविताको रुपमा घोषित गर्यो । त्यो त मेरोलागि अत्यान्तै खुसीको कुरा हो । तर त्यो पाठकको मत सर्वेक्षणवाट भैदिएको भए अझ म खुसी साथै आभारी पनि हुने थिएँ । अहिले आएर टिममा भन्दा पनि पाठकको मतमा ठूलो शक्ति हुन्छ भन्ने कुरा विभिन्न छनौटहरुलाई उदाहरण लिए हुन्छ । यसो भन्नाले टिमको अवमूल्यन गर्न खोजेको भने होइन । खास मेरो भनाइ के हो भने, छनौटमा प्रजातान्त्रिक हुनु पर्यो भन्ने मात्र हो । अब पछिल्लो वर्षको उत्कृष्ठता घोषणा गर्दा त्यो नीती अवलम्वन टिमले गरोस् भन्ने चाहान्छु, किनकि नेटमार्फत विश्वभरिका पाठकहरुको मत लेखकले पाउन सक्छ । पुरस्कारप्रति मलाई त्यति विश्वास छैन, किनभने, नेपालमा पुरस्कार दिँदा प्रतिशत र दलाली गरेको सुन्न पाउँदा पुरस्कार लिन मन लाग्दैन । मेरो कविता सर्वोत्तम घोषणा हुनु नै स्वतः म पुरस्कृत हुनु हो अनि किन मलाई पुरस्कार चाहियो र ? यसको लागि नेपाल डट एचके टिमलाई हार्दिक धन्यवाद ज्ञापन गर्न चाहान्छु ।
१०. आफ्नो साहित्यिक विगतलाई सम्झँदै त्यही यात्राको भविष्यबारे अन्तिममा बताउनुहोस् ?
एक प्रकारले मेरो विगतलाई सम्झँदा यसरी लेख्न सक्छु होला जस्तो लागेको थिएन किनभने लेख्ने क्रम उपक्रम चलिरहेकै बेला एक्कासी वैदेशिक रोजगारको शिकार बन्न पुगियो । अब सम्झनुहोस्, अर्काको अधीनमा रहेर कसरी साहित्य जस्तो गहन कुरा जोड्न सकिएला र ? त्यस्तो नियती, पूरै मैले आधा दशक व्यहोर्नु पर्यो । त्यसबेला साहित्यको ‘स’ सम्म उच्चारण गर्न पाईएन, लेख्नेको त कुरै पर राखौँ । त्यो समयमा अनेकौँ विचार र सृजनाको बाढीहरु, तरङ्गहरु, छालहरु मडारिदै हराउँथ्यो दिमागमा । ती भावनाहरुलाई अक्षरवद्घ गर्न नपाउँदा साह्रै दुःख लाग्थ्यो । आखिर त्यो गर्न सकिएन पनि, त्यसबेला गर्न सकेको भए दुईचार कृतिहरु पाठकको सामु पक्कै आईसक्थे नै तर ल्याउन सकिएन, अझै पनि दुःख लाग्छ सम्झेर । तर मभित्रको प्रतिवद्घता भने मरेन । फलस्वरुप, हङकङको साहित्यिक माहौलमा आईपुग्दा मरिसकेको रुखको ठुटाबाट मुना पलाउँदै आएझैँ मेरो मानसपाटलमा साहित्यका मुनाहरु पलाउन थाले । त्यसकै परिणाम भनौँ, एक कविता संग्रह र एक आधुनिक गीति एल्वम पाठक तथा श्रोताहरुमाझ ल्याउन पाएँ । त्यसमा म निक्कै खुसी छु । हालसालै पुनः अर्को गीति एल्वम श्रोताहरुमाझ ल्याउने तरखर गरिरहेको छु । मलाई लाग्छ, अब यो यात्रा जीवन रहुन्जेल निरन्तर चलिरहन्छ भन्ने लागेको छ र अरु कृतिहरु पाठक तथा श्रोताहरुमाझ ल्याउने विचार पनि गरिरहेको छु । एक प्रकारले साहित्य नै जीवन बनी सकेकोले जीवनको अन्तिम क्षणसम्म साहित्य सेवा गरिरहने आशा लिएको छु ।
मलाई चेतनाले जहिले घचघच्यायो, मानवीय सम्वेदनालाई अक्षरवद्घ गर्नु पर्छ भनेर, त्यही बेलादेखि नै मैले आफ्नो कलमलाई आजसम्म गतिशील गराउँदै आएकोछु देशदेखि विदेशसम्म । वास्तवमा मनभित्र सँधै कुराहरु हुँदा रहेछन्, खेल्दा रहेछन्, सायद मृत्युपर्यन्त हुन्छन्, खेल्छन् नै जस्तो लाग्छ कुराहरु । तर जीवन वोधले लखेट्दा वा लखेटिँदा भेटिएका भावना र विचारहरुलाई अक्षरहरुमा मुछ्दा एउटो सिङ्गो जीवन उभेको अनुभूति पाउँदादेखि नै लेख्नुपर्छ भन्ने लागेको हो र अर्को कुरा, अक्षरहरुले बनेको जीवन, हाम्रो जीवनभन्दा अमर हुन्छ भन्ने लागेर नै जानी नजानी लेख्नतिर धकेलिएको हुनुपर्छ म ।
२. तपाईँले, पहिलो पाठक वा श्रोताको प्रतिक्रियालाई पक्कै पनि बिर्सिनु भएको छैन होला, (प्रतिक्रिया नीःशब्द पनि हुनसक्छन्(तपाईँको बुझाइमा भर पर्छ), आज यत्तिका समयपछि उक्त व्यक्तिको प्रतिक्रियालाई सम्झनु हुन्छ भने किन ‘त्यसो ‘गर्नु हुन्छ ? ‘त्यसो ‘लाई विस्तृतिकरण गर्न सक्नुहुन्छ ?
हो, मैले पहिलो पाठकको प्रतिक्रियालाई आजसम्म भुलेको छैन । किनकि त्यही पाठकको प्रतिक्रिया नै मेरो लेखनको उर्जा बनिदियो । मलाई के लागिरहेको छभने, एउटा लेखकको लागि प्रतिक्रिया पाउनु नै सम्मानित वा पुरस्कृत भए जस्तो हुँदोरहेछ । आखिर लेख्नु नै कसको लागि रु पाठककै लागि हो, तब पाठकले नै प्रत्यक्ष प्रतिक्रिया दिएर राम्रो वा नराम्रो भन्ने, लेखनको पाटोलाई उघारी दिने भएकोले, साच्चै नै उर्जाशील बनिदियो मेरोलागि पाठकको प्रतिक्रिया । पाठकको प्रतिक्र्रयालाई विस्तृतिकरण त गर्न म सक्दिन तर सम्झनलायक भने अत्यन्तै ठान्दछु । किनकि पाठकको दृष्टिकोणलाई लेखकको दृष्टिकोणले विश्लेषण गर्न सकिन्न किनभने त्यहाँ विचारका अनेकौँ धारहरु, अनेकौँ कोणहरु सम्मिलित हुन्छन् । उहिलेदेखि अहिलेसम्म पाठक प्रतिक्रियालाई सम्झनुका कारणहरु पक्कै छन् । ति हुन् -अहिलेसम्म यो लेखन यात्रालाई यहाँसम्म ल्याई पुर्याउनुमा उच्च भुमिका निभाएको छ, त्यही पाठक प्रतिक्रियाले । किनकि पाठकले …तेरो लेखनमा लेखत्व छैन…भनिदिएको भए उहिले नै अक्षरसँग पारपाचुके भैसक्ने थिए, भैसकेको हुने थिए ।
३. तपाईँलाई आफ्नो रचनाले खुसी दिन्छ कि त्यसले आर्ज्या’को सम्मान तथा पुरस्कारले ? यसैमा थपुँ…तपाईँ अरुको लागि लेख्नु हुन्छ कि आफ्नोलागि ? आफ्नोलागि भन्नुहुन्छ भने गल्ति भन्नु हुन्छ, किनकि आफ्ना रचनाहरु जो प्रकाशित गर्नुहुन्छ, र फेरि अरुका लागि लेख्छु भन्नुहुन्छ भने पनि गल्ति गर्नुहुन्छ, किनकि त्यसमा तपाईँको रचनामा तपाईँ हुनुहुन्न, तपाईँको ‘स्व ‘ हुँदैन ?
सबभन्दा पहिले त आफ्नो रचनाले नै खुसी दिन्छ । किनकि बिनारचना कुनै सम्मान आर्जिन्न । तर्सथ पहिलो खुसी रचनाले नै दिन्छ, जुनसुकै लेखकलाई पनि । लेखिसकेपछि मात्र रचना मुल्याङ्कनमा आउने कुरा हो । तव न पुरस्कारका कुराहरु आउने हुन् ! कुनै पनि लेखकले लेख्ने रचना पहिले आफ्नैलागि हुन्छ प्रकाशित नहोइन्जेल, प्रकाशित भएपछि मात्र सार्वजानिक हुने कुरा भो । प्रकाशित नभइन्जेल त लेखककै हक हुन्छ । नचाहेको खण्डमा अप्रकाशित पनि गर्न सकिन्छ । मेरो भन्नुको मतलव, कुनै रचना प्रकाशित नहोइन्जेल त्यो लेखककै हुन्छ । फ्रान्सका महान विचारक रोला वार्थको भनाइअनुसार,…लेखकले आफ्नो रचना सार्वजानिक गरेपछि लेखकको मृत्यु हुन्छ…भनेका छन् । यो एक प्रकारले ठीकै पनि हो तर लेखकको कृति वा रचनाले पाठकहरुको मानसपाटलमा भने एउटा नयाँ विचारको ध्रुविकरण भने पक्कै गराउँछ नै । किनकि, लेखनमा लेखकको विचारले पाठककहरुको विचार सागरमा नयाँ विचारको तरङ्ग पैदा गरिदिन्छ । मलाई लाग्छ, त्यो नै लेखकको स्व नभए पनि सन्तुष्टि भने पक्कै दिन्छ ।
४. तपाईँ यति लामो समयदेखि हङकङमा हुनुहुन्छ, हङकङ कस्तो भोग्दै हुनुहुन्छ ? ‘उत्तर, सामाजिक तथा साँस्कृतिक पक्षलाई नेपालको विगत अनि हङकङको वर्तमानसँगै कस्तो र कहाँको भविष्य सोँच्नु भएको छ ?’ मा गाभेर दिनुहोस् ?
विगत १० वर्षदेखि हङकङ भोग्ने क्रम निरन्तर चलिरहेछ प्रवासी जीवनको पीडा भोग्दै । येनकेन प्रकारेण भनेझैं, जेनतेन जीवन चली नै रहेको छ । सायद, आजसम्म यही रहनुमा नेपालको द्वन्दले पनि केही हदसम्म विदेशीनुमा भुमिका निभाएको छ । जहासम्म नेपालको संस्कृतिक पक्षलाई हङकङको वर्तमान पक्षसँग तुलना गर्ने हो, पक्कै पनि विकृतितिर धकेलिएको पाइन्छ । तर पनि, विभिन्न नेपाली संघ-संस्थाहरुले त्यसको जगेर्नामा पनि पहल गरिरहेकाछन् । त्यो राम्रो पक्ष हो । तर हङकङमै जन्मे-हुर्केका नेपाली सन्तानहरुले भने, देशको साँस्कृतिक पक्षमा पटक्कै ध्यान दिएको पाइन्न, त्यो अभिभावकको ठूलो कमजारी हो । केवल पैसाको पछि दौडिएर सन्ततीको भने वेवास्ता गरेको धेरै पाईएको छ । त्यस्तोमा म आफै पनि पर्न सक्छु । जहासम्म हामी विदेशीएर नेपालको जीवनस्तरभन्दा माथिको जीवन भोगे पनि, हामी नेपाली माटोको उपज हौँ, त्यसैले देशमा उपयुक्त हुने आर्थिक स्थिति निर्माण गरेपछि देशको सेवामा समर्पित हुनुपर्छ भन्ने ठान्दछु । किनकि आफ्नो देशमा स्वभिमान हुन्छ तर परदेशमा स्वभिमान हुँदैन । त्यसैले नेपाली हुनुको गौरव लिनु छभने नेपाल देश नै हुनु आवश्यक छ । तर्सथ म सँधै देशप्रति समर्पित हुन्छु र मलाई नेपाल नै प्यारो छ, यहाँ जतिसुकै सुख-सुविधा पाए पनि ।
५. तपाईँलाई मानवीय कुन ‘पक्ष’ ले छुन्छ ? कविता तथा गीत रच्नलाई साथ दिने मानवीय त्यस ‘पक्ष’भित्र तपाई खेल्नुहुन्छ कि तपाईँभित्र त्यस ‘पक्ष’ खेल्छ ?
मलाई मानवीय सम्वेदनाको पक्षले धेरै छुने गर्छ । त्यसैले त्यही पक्षभित्र कविता तथा गीत रचना गर्ने विषय वस्तुहरु भेट्ने गर्छु । त्यो कहिले मभित्र खेल्ने गर्छभने कहिले त्यो सम्वेदनाभित्र म खेल्ने गर्छु । किनकि त्यो र म सरावर जस्तो लाग्छ, परिपुरकझैँ । त्यसले मेरो सम्वेदनालाई छुन्छभने म त्यसको सम्वेदनालाई छुने कोशिस गर्छु । हुन त यो मेरो एउटा भ्रम मात्र हुन सक्छ, मैले छोएँ भनेर तर नछोईएको पनि हुनसक्छ । तर मेरा सृजना पक्षहरु यसरी नै तयार भएका हुन् कि भन्ने लाग्दछ ।
६. कति सजिलो लागेको छ तपाईँलाई ‘हाम्रो पुस्ताको’ यो जीवन बाँच्न ?
जीवन बाँच्न त्यसै पनि सजिलो छैन । किनकि जीवनसँग अनेकौ हण्डर, ठक्कर र विघ्न-वाधाहरु हुन्छन् । त्यो माथि, यो उत्तरआधुनिक युग हो । हामीलाई साइवर संस्कृतिले खर्लप्पै निलेको छ । अत्यन्तै महङ्गो जीवन बाँच्नु परेको छ । त्यसैले हाम्रो पुस्तालाई बाँच्न पक्कै पनि सजिलो छैन । यसोभन्दा सबै नकरात्मक सोँच भन्नु होला तर सुलभ पक्ष पनि त्यतिकै छन् । विकासले जीउन सजिलो त गरेको छ नै तर त्यसलाई आफ्नो पहुँचमा पार्नको लागि जीवन शैली मजैले दुःख-दर्दमा होम्नु परेको छ । पाउनु र गुमाउनु बराबरी हुनु पर्नेमा गुमाउनु नै धेरै भैरहेको छ । तर्सथ आजको जीवन शैलीमा कठिनाई बाँचिरहेका छौँ कि जस्तो लाग्छ । त्यो कसैलाई नहुन पनि सक्छ किनभने बाँच्नुका काईदाहरु आ-आफ्नै हुन्छन् । किनकि मैले भोगेजस्तै जीवन अरुले नभोगेको पनि हुन सक्छ, र अरुको जस्तो जीवन मैले नदेखेको पनि हुन सक्छ । समग्रमा यो पुस्ताको जीवन भोगाइ त्यति सजिलो छैन जस्तो लाग्छ र छैन पनि ।
७. नेपालको अनिश्चितता, अनि अव्यवस्थाले कति पिरोल्दछ तपाईँलाई साहित्य सिर्जनाहेतु ?
नेपालको अनिश्चितता र अव्यवस्थाले धेरैभन्दा धेरै साहित्य सृजनामा पिरोलेझैँ लाग्दछ । लागेको पनि हो, बारम्बार त्यही कुराहरु आइरन्छन्, देश दुःखेको कुरा ! देश दुःखेपछि नेपाली छाती पनि नदुख्ने कुरै भएन । सधै सृजनामा देशलाई कसरी सगरमाथाझैं उच्च पार्ने भनेर विचारहरु सल्वलाई रहन्थे । लाग्छ त्यसबेला देश दुःखेको अनुभूतिले आफैं विमार भएझैँ भएर अनिश्चितता र अव्यवस्थाका कुराहरुले कारणवस धेरै लेख्न सकिएन । तर देश दुःखेको वेला सृजनामार्फत मलहम लगाउने काम एउटा लेखकको दायित्व पनि हो । भनेजस्तो सृजना गर्न नसक्दा, कतै दायित्वबाट पन्छिएको हो कि भन्ने भान पाठक वर्गलाई लाग्न सक्छ । समय अभाव र जिउनुको व्यस्तताले पनि त्यो गर्न नसकिएको हुनसक्छ । तर गर्न नचाहेको भने पक्कै होइन । खासमा, साहित्य सृजनाको हेतु भन्नु, मेरोलागि साहित्यमा समर्पित भएर सृजनाको विकास गर्दै मानवीय सम्वेदना पक्षलाई दुनियाको सामु यथार्थ लेखनमार्फत प्रस्तुत गर्नु नै हो ।
८. तपाईँ साहित्यको ‘अभिष्ट’ के हो ?
मेरो साहित्य सृजना गर्नुको मुख्य अभिष्ट भन्नु नै साहित्यमार्फत देशको परिचयलाई विश्वसामु पुर्याउनु नै हो । तर त्यो साहित्य क्षेत्रमा त्यति उल्लेखनीय कार्यहरु भैरहेका छैनन् । नेपाली साहित्य लेखिएर मात्र हुँदैन लेखिसकेपछि साहित्यलाई अनुवाद गरी विश्वसामु फैलाउन सक्योभने नेपाली साहित्य पनि विश्व लेखन जगतमा कमजोर अवश्य छैन । कुनै काम गर्नको लागि कुनै अभिष्ट लिईएनभने त्यो काम पक्कै पूरा हुन्न । तर्सथ सबै नेपाली साहित्यका लेखकहरुले समृद्घ साहित्यको सिर्जना गरी विश्वसामु नेपाली साहित्यलाई फैल्याउने अभिष्ट लिनुपर्छ ।
९. ‘नेपाल डट यचके’ को टिमले तपाईँको ..यस्सिम्मा… टोक्ने !… शीर्षकको कवितालाई वर्षभरिको सर्वोत्तम मान्यो र प्रकाशित गर्यो, तपाईँको निजी राय कस्तो छ त्यस्तो प्रकारको छनोटमा र पुरस्कारविहीन सम्मानमा ?
नेपाल डट एचके टिमले मेरो कवितालाई प्रकाशित गरी यो वर्षको उत्कृष्ट कविताको रुपमा घोषित गर्यो । त्यो त मेरोलागि अत्यान्तै खुसीको कुरा हो । तर त्यो पाठकको मत सर्वेक्षणवाट भैदिएको भए अझ म खुसी साथै आभारी पनि हुने थिएँ । अहिले आएर टिममा भन्दा पनि पाठकको मतमा ठूलो शक्ति हुन्छ भन्ने कुरा विभिन्न छनौटहरुलाई उदाहरण लिए हुन्छ । यसो भन्नाले टिमको अवमूल्यन गर्न खोजेको भने होइन । खास मेरो भनाइ के हो भने, छनौटमा प्रजातान्त्रिक हुनु पर्यो भन्ने मात्र हो । अब पछिल्लो वर्षको उत्कृष्ठता घोषणा गर्दा त्यो नीती अवलम्वन टिमले गरोस् भन्ने चाहान्छु, किनकि नेटमार्फत विश्वभरिका पाठकहरुको मत लेखकले पाउन सक्छ । पुरस्कारप्रति मलाई त्यति विश्वास छैन, किनभने, नेपालमा पुरस्कार दिँदा प्रतिशत र दलाली गरेको सुन्न पाउँदा पुरस्कार लिन मन लाग्दैन । मेरो कविता सर्वोत्तम घोषणा हुनु नै स्वतः म पुरस्कृत हुनु हो अनि किन मलाई पुरस्कार चाहियो र ? यसको लागि नेपाल डट एचके टिमलाई हार्दिक धन्यवाद ज्ञापन गर्न चाहान्छु ।
१०. आफ्नो साहित्यिक विगतलाई सम्झँदै त्यही यात्राको भविष्यबारे अन्तिममा बताउनुहोस् ?
एक प्रकारले मेरो विगतलाई सम्झँदा यसरी लेख्न सक्छु होला जस्तो लागेको थिएन किनभने लेख्ने क्रम उपक्रम चलिरहेकै बेला एक्कासी वैदेशिक रोजगारको शिकार बन्न पुगियो । अब सम्झनुहोस्, अर्काको अधीनमा रहेर कसरी साहित्य जस्तो गहन कुरा जोड्न सकिएला र ? त्यस्तो नियती, पूरै मैले आधा दशक व्यहोर्नु पर्यो । त्यसबेला साहित्यको ‘स’ सम्म उच्चारण गर्न पाईएन, लेख्नेको त कुरै पर राखौँ । त्यो समयमा अनेकौँ विचार र सृजनाको बाढीहरु, तरङ्गहरु, छालहरु मडारिदै हराउँथ्यो दिमागमा । ती भावनाहरुलाई अक्षरवद्घ गर्न नपाउँदा साह्रै दुःख लाग्थ्यो । आखिर त्यो गर्न सकिएन पनि, त्यसबेला गर्न सकेको भए दुईचार कृतिहरु पाठकको सामु पक्कै आईसक्थे नै तर ल्याउन सकिएन, अझै पनि दुःख लाग्छ सम्झेर । तर मभित्रको प्रतिवद्घता भने मरेन । फलस्वरुप, हङकङको साहित्यिक माहौलमा आईपुग्दा मरिसकेको रुखको ठुटाबाट मुना पलाउँदै आएझैँ मेरो मानसपाटलमा साहित्यका मुनाहरु पलाउन थाले । त्यसकै परिणाम भनौँ, एक कविता संग्रह र एक आधुनिक गीति एल्वम पाठक तथा श्रोताहरुमाझ ल्याउन पाएँ । त्यसमा म निक्कै खुसी छु । हालसालै पुनः अर्को गीति एल्वम श्रोताहरुमाझ ल्याउने तरखर गरिरहेको छु । मलाई लाग्छ, अब यो यात्रा जीवन रहुन्जेल निरन्तर चलिरहन्छ भन्ने लागेको छ र अरु कृतिहरु पाठक तथा श्रोताहरुमाझ ल्याउने विचार पनि गरिरहेको छु । एक प्रकारले साहित्य नै जीवन बनी सकेकोले जीवनको अन्तिम क्षणसम्म साहित्य सेवा गरिरहने आशा लिएको छु ।
नौलो अभियानसँगको अन्तर्वार्ता
साहित्यकार डि.बि.पालुङवाले धरानबाट प्रकाशित अभियान साप्ताहिक पत्रिकाको लागि लिनु भएको टंक सम्वाहाम्फेको अन्तर्वार्ता
१) तपाईको हङकङ बसार्इ कहिले देखि होला ? र कृपया हङकङ बसार्इको अनुभव बताई दिनु हुन्छकी ?
म खासगरि हङकङ १९९६ को सेक्टेम्वर महिनामा आएको हुँ आई.डी.को कारणले । भन्दाभन्दै हङकङको बसार्इ पनि एक दशक भन्दा बढी हुन लागेछ । हामी नेपालीको त्यति सीप हुँदैन । कमीले मात्रै सीप सिकेर विदेशीएका हुन्छौ भने अर्कोतिर भाषाको ज्ञानको अभावले पनि हङकङ वसार्इ सजिलो भएन र छैन पनि । त्यो असजिलो अझै पनि छ किनकी म लगायत धेरै नेपालीले यहाँ चाईनिज भाषा जान्दैनन् । भाषा नजान्नाले यहाँका हरेक कुराहरु जान्न बुझन गाह्रो हुन्छ वा भएको छ । धेरै भन्दा धेरै मेरो अनुभवमा भेदभाव खेपीरहेकाछौ । यो भेदभाव अन्त्य गर्नको लागि निति नियम तर्जुमा गर्न बाँकी नै छ । अझै पनि विचाराधिन मै छ । तर विभिन्न क्षेत्रवाट निति नियम बनाउँनको लागि मत जम्मा गरि सकिएको छ ।
२) मलाई थाहा छ तपाई त दक्षिणकोरिया पनि चार पाँच वर्ष बसेर फेरि हङकङ आउनु भयो, हङकङ बसार्इ पनि यतिका बर्ष भएछ के अब त आफ्नै देश फर्किने होइन र ?
हो कुरा सहि गर्नु भो म कोरियामा पनि आय आर्जनको लागि झण्डै पाँच वर्षजति बसे । र हङकङको बसार्इ पनि एक दशक नाघी सक्यो । तर पनि भने जस्तो आय आर्जन भएको छैन अथवा गर्न सकिएको छैन । त्यसैले अझै केहि वर्ष हङकङ मै वसेर स्वदेश फर्कने योजना छु । तर कहिले भनेर अहिले नै किटान गर्न सकेको र्छुइन । जीवनभर विदेश वस्ने मेरो योजना छैन । नेपालमा वेरोजगार वस्नु भन्दा आफ्नो श्रम यहाँ केहि समय प्रयोग गरौं भन्ने दृष्टिले यता वस्दै आईएको छु । नेपालमा गणतन्त्रको बलियो जग बसी सकेपछि निर्धक्क नेपालमा मै जीवन विताउँने सपना बुनेको छु ।
३)यहाँले साहित्य कहिले देखि लेख्न सुरु गर्नुभयो ? र साहित्य लेख्नुको प्रयोजन के होला ? अथवा साहित्य के को लागि लेख्नुहुन्छ ?
साहित्य लेख्न मैले २०४४ तिर शुरु गरेको हुँ । साहित्य लेख्नुको प्रयोजन भनेको चाहिँ आफ्नो विचार अरुसम्म पुर्याउँने चेष्टा हो । खासगरि सकरात्म कुराहरुको सम्प्रेषण गर्नु र खराब कुराबाट जोगाउँनु साथै अन्यायको विरोधमा उत्रनु लेखकको दायित्व हो । अथवा समग्रमा भन्ने हो भने शिक्षामुलक कुराहरुको शन्देस दिनु लेखकको उदेश्य भित्र पर्दछ । यो कुरालाई मैले प्रयोजनको रुपमा हेरेको छु । कुनै पनि बस्तु जस्तै त साहित्यलाई प्रयोजन गर्न सकिन्न किनकी यो भावना र विचारका कुराहरु हुन् । साहित्यकारले प्राय यिनै र यस्तै कुराहरुलाई दृष्टिगत गरेर लेख्ने गर्छ र आत्मासन्तुष्टि लिने गर्छ । त्यहि विषयबस्तुहरु भाषा सेवा र साहित्य समृद्धिसँग जोडिन पुग्छन् । र साहित्यकारले देश विकासको लागि त्यसका पूर्वाधारहरुको खाका कोर्न पुग्छ । म पनि यिनै कुराहरु सोचेर साहित्य लेख्ने गर्छु ।
४) हङकङ जस्तो ब्यस्त शहरमा साहित्य तपाई कस्तो समयमा लेख्नु हुन्छ ? हाल के गर्दै हुनुहुन्छ ? या त अरु कुनै नयाँ कृति आउदै होला हैन ?
हङकङ जस्तो ब्यस्त शहरमा साहित्य लेख्नु निकै चुनौतिको कुरा हो तर पनि त्यसको बावजूद नेपाली साहित्य निरन्तर लेखिरहेकाछौ म लगायत हङकङ वस्ने अन्य साहित्यकारहरुले । कस्तो समयमा लेख्ने भन्ने कुरामा यहि समय भनेर कहिल्यै समय तोक्दिन । विषय वस्तुले छोएको वेला जुनसुकै समयमा पनि म लेख्छु । घरमा समय नभएकोले प्राय काममै बसेर लेख्ने गरेको छु । सायद अर्को वर्षसम्ममा एउटा त्रिभाषीय कविता संग्रह छापीएर पाठकहरुको हातमा आईपुग्छ होला । गीत जति गेय हुदैन । हुन त कवितालाई पनि गायनमा नल्याईएको भने अवश्य होईन । तर धेरै गाईएको छैन ।
६) तपाईले युद्ध भित्र उभिएको बुद्धहरु कविता संग्रह र आधुनिक गीती एल्बम मनोभाव र सार पनि बजारमा ल्याइ सक्नु भयो, यस्ता कृतिहरुको विशेष गरेर शन्देश चाहीँ के होला ? लगानीको हिसाबमा पनि धेरै नै खर्च गर्नु भयो होला, रिटर्न र रेस्पोन्स कस्तो पाउँनु भयो ?
हाल सम्ममा मैले एक कविता संग्रह युद्ध भित्र उभिएको बुद्धहरु र आधुनिक गीती एल्बमहरुमा पहिलो मनोभाव र दास्रो सार रहेकाछन् । यी तिन वटै कृतिहरुमा बढी भन्दा बढी मानविय संवेदनालाई उजगार गरेको छु । यी सवै कृतिहरु माओवादी जनयुद्ध कालमै प्रकाशित भएकोले शान्तिको कामना र शन्देस तथा अन्याय अत्याचारको विरुद्धमा लड्ने शंखघोष गरेकोछु । नेपाली आधुनिक गीती एल्बम र साहित्यका कितावले कमै मात्र लगानी उठाउँने गरेकाछन् त्यसको मारमा मेरा कृतिहरु पनि परेकाछन् । तर त्यस्को रेस्पोन्स भने अत्यान्तै राम्रो रह्यो । किनकी पत्रपत्रिका देखि लिएर विभिन्न खाले मिडीयाहरुले पाठक तथा स्रोता दर्शकहरुको विचमा सहजै पुर्याउँने काम गरिदियो त्यसैले पनि रेस्पोन्स राम्रो आएको हो ।
७) साहित्य लेखेर के पाउनु भयो र के गुमाउनु भयो जस्तो लाग्छ तपाईलाई ?
साहित्य लेखेर मैले धेरै कुरा पाएँ जस्तो लाग्छ । किनभने यहि साहित्य लेख्न थाले पछि मान सम्मान र नाम पाएको छु । मानिसको सवै भन्दा ठुलो कुरो पनि त्यहि नै हो । समग्रमा भन्ने हो भने मैले नसोचेको कुरा पाएको छु । तर गुमाउँन भने अहिले सम्म केहि गुमाएको छैन ।
८) तपाईले त www.limbuwan.blogspot.com ब्लगसार्इट नै चलाउदै हुनुहन्छ , यो ब्लगसार्इट चलाउनुको औचित्य बारे केही बताई दिनु हुन्छ की ? र हाल संसारभर यस्को पाठक र दर्शक कति होला ?
यो ब्लगसार्इट चलाउँनुको मुख्य औचित्य भनेको लिम्वुवान आन्दोलनलाई सघाउ पुर्याउँनु हो । लिम्वुवान स्वायत राज्य स्थापना नहोईन्जेल यो ब्लगसार्इटले निरन्तर लिम्वु तथा लिम्वुवानवासी गैरलिम्वुहरुलाई समेत जनजागरणको गीत सुनाई रहनेछ । लिम्वुवानवासीहरुको प्रमुख माग भनेको नै लिम्वुवान स्वायत राज्य हो । यो ब्लगसार्इट मार्फत त्यो मागलाई वुलन्द गर्नु र लिम्वुवानको लागि जनमत संकलन गर्नु दोस्रो औचित्य हो । यो मेरो ब्यक्तिगत प्रयास हो यस्ता अनेकौ सञ्चारका साधनहरुले लिम्वुवानको लागि सक्रिय भूमिका खेल्न आवश्यक छ । यो ब्लगसार्इटको पाठक तथा दर्शकहरु झण्डै ३० हजार भन्दा बढी रहेकाछन् विश्वभरीमा । त्यसैले पनि यो काममा उत्साहित भएर लागेको छु । र म आफै लिम्वु भएको हैसियतले र विदेश बसेर लिम्वुवानको लागि गर्न सकिने काम भएकोले पनि यता लागेको हुँ । यसलाई दायित्वको रुपमा वोध गरेको छु । यस्तो कामको लागि हामी सवै लिम्वुहरुले दायित्ववोध गर्नुपर्छ जस्तो लाग्छ । र सवैले आआफ्नै क्षेत्रवाट केहि न केहि योगदान दिए लिम्वुवान स्वायत राज्य घोषणा भएरै छाड्छ ।
९) अन्त्यमा नौलो अभियान मार्फत तपाईको पाठक र श्रोताबृन्दहरुलाई के भन्न चाहानु हुन्छ ?
यस नौलो अभियान पत्रिका मार्फत मेरो अभिब्याक्ति राख्ने मौका दिनु भएकोमा तपाई डि.वि.पालुङवा लगायत सम्पूर्ण सम्पादक मण्डललाई धन्यवाद दिन चाहान्छु । र पाठक वृन्दहरुलाई म के भन्न चाहान्छु भने लिम्वुवानको लागि एकजुट होऔं र लिम्वुवान स्वायत राज्य चाँडै स्थापना गरौं भन्ने आव्हान गर्दछु । र मैले सञ्चालन गरेको ब्लगसार्इटमा तपाईहरु आएर भरपुर त्यसको फाईदा लिनुहोस् । सल्लाह सुझाव दिनुहोस् । लेखरचना सम्प्रेषण गर्नुहोस् । अव तपाई हामी सवै हरेक रुपले अगाडी वढ्न सक्षम होऔं । समयसापेक्ष सवैले हिड्न सक्यौ भने लक्ष्य त्यति टाढा छैन होला जस्तो लाग्छ ।
५) तपाई गीत र कविता दुर्इ वटै बिधामा उतिकै पोख्त हुनुहुन्छ , यहाँलाई गीत र कविता लेख्नुमा अन्तर के छ होला जस्तो लाग्छ ?
गीत र कविता साथै अन्य विधामा पनि कलम चलाउँने गरेकोछु झण्डै २० वर्षअगाडी देखि । खासगरि मैले वढी गीत र कविता नै लेखेको छु त्यसैले तपाईले गीत र कवितामा पोख्त भन्नु भएको होला । तर कुनैपनि साहित्यकार पूर्णरुपले पोख्त कहिल्यै हुदैन । उ सधै सिकिरहेको हुन्छ । गीत र कविता लेख्नुमा चाहि निक्कै अन्तर हुन्छ । गीत बढी गेयात्मक भएकोले निश्चित घेरामा रहेर लेख्नु पर्ने हुन्छ भने कविता
म खासगरि हङकङ १९९६ को सेक्टेम्वर महिनामा आएको हुँ आई.डी.को कारणले । भन्दाभन्दै हङकङको बसार्इ पनि एक दशक भन्दा बढी हुन लागेछ । हामी नेपालीको त्यति सीप हुँदैन । कमीले मात्रै सीप सिकेर विदेशीएका हुन्छौ भने अर्कोतिर भाषाको ज्ञानको अभावले पनि हङकङ वसार्इ सजिलो भएन र छैन पनि । त्यो असजिलो अझै पनि छ किनकी म लगायत धेरै नेपालीले यहाँ चाईनिज भाषा जान्दैनन् । भाषा नजान्नाले यहाँका हरेक कुराहरु जान्न बुझन गाह्रो हुन्छ वा भएको छ । धेरै भन्दा धेरै मेरो अनुभवमा भेदभाव खेपीरहेकाछौ । यो भेदभाव अन्त्य गर्नको लागि निति नियम तर्जुमा गर्न बाँकी नै छ । अझै पनि विचाराधिन मै छ । तर विभिन्न क्षेत्रवाट निति नियम बनाउँनको लागि मत जम्मा गरि सकिएको छ ।
२) मलाई थाहा छ तपाई त दक्षिणकोरिया पनि चार पाँच वर्ष बसेर फेरि हङकङ आउनु भयो, हङकङ बसार्इ पनि यतिका बर्ष भएछ के अब त आफ्नै देश फर्किने होइन र ?
हो कुरा सहि गर्नु भो म कोरियामा पनि आय आर्जनको लागि झण्डै पाँच वर्षजति बसे । र हङकङको बसार्इ पनि एक दशक नाघी सक्यो । तर पनि भने जस्तो आय आर्जन भएको छैन अथवा गर्न सकिएको छैन । त्यसैले अझै केहि वर्ष हङकङ मै वसेर स्वदेश फर्कने योजना छु । तर कहिले भनेर अहिले नै किटान गर्न सकेको र्छुइन । जीवनभर विदेश वस्ने मेरो योजना छैन । नेपालमा वेरोजगार वस्नु भन्दा आफ्नो श्रम यहाँ केहि समय प्रयोग गरौं भन्ने दृष्टिले यता वस्दै आईएको छु । नेपालमा गणतन्त्रको बलियो जग बसी सकेपछि निर्धक्क नेपालमा मै जीवन विताउँने सपना बुनेको छु ।
३)यहाँले साहित्य कहिले देखि लेख्न सुरु गर्नुभयो ? र साहित्य लेख्नुको प्रयोजन के होला ? अथवा साहित्य के को लागि लेख्नुहुन्छ ?
साहित्य लेख्न मैले २०४४ तिर शुरु गरेको हुँ । साहित्य लेख्नुको प्रयोजन भनेको चाहिँ आफ्नो विचार अरुसम्म पुर्याउँने चेष्टा हो । खासगरि सकरात्म कुराहरुको सम्प्रेषण गर्नु र खराब कुराबाट जोगाउँनु साथै अन्यायको विरोधमा उत्रनु लेखकको दायित्व हो । अथवा समग्रमा भन्ने हो भने शिक्षामुलक कुराहरुको शन्देस दिनु लेखकको उदेश्य भित्र पर्दछ । यो कुरालाई मैले प्रयोजनको रुपमा हेरेको छु । कुनै पनि बस्तु जस्तै त साहित्यलाई प्रयोजन गर्न सकिन्न किनकी यो भावना र विचारका कुराहरु हुन् । साहित्यकारले प्राय यिनै र यस्तै कुराहरुलाई दृष्टिगत गरेर लेख्ने गर्छ र आत्मासन्तुष्टि लिने गर्छ । त्यहि विषयबस्तुहरु भाषा सेवा र साहित्य समृद्धिसँग जोडिन पुग्छन् । र साहित्यकारले देश विकासको लागि त्यसका पूर्वाधारहरुको खाका कोर्न पुग्छ । म पनि यिनै कुराहरु सोचेर साहित्य लेख्ने गर्छु ।
४) हङकङ जस्तो ब्यस्त शहरमा साहित्य तपाई कस्तो समयमा लेख्नु हुन्छ ? हाल के गर्दै हुनुहुन्छ ? या त अरु कुनै नयाँ कृति आउदै होला हैन ?
हङकङ जस्तो ब्यस्त शहरमा साहित्य लेख्नु निकै चुनौतिको कुरा हो तर पनि त्यसको बावजूद नेपाली साहित्य निरन्तर लेखिरहेकाछौ म लगायत हङकङ वस्ने अन्य साहित्यकारहरुले । कस्तो समयमा लेख्ने भन्ने कुरामा यहि समय भनेर कहिल्यै समय तोक्दिन । विषय वस्तुले छोएको वेला जुनसुकै समयमा पनि म लेख्छु । घरमा समय नभएकोले प्राय काममै बसेर लेख्ने गरेको छु । सायद अर्को वर्षसम्ममा एउटा त्रिभाषीय कविता संग्रह छापीएर पाठकहरुको हातमा आईपुग्छ होला । गीत जति गेय हुदैन । हुन त कवितालाई पनि गायनमा नल्याईएको भने अवश्य होईन । तर धेरै गाईएको छैन ।
६) तपाईले युद्ध भित्र उभिएको बुद्धहरु कविता संग्रह र आधुनिक गीती एल्बम मनोभाव र सार पनि बजारमा ल्याइ सक्नु भयो, यस्ता कृतिहरुको विशेष गरेर शन्देश चाहीँ के होला ? लगानीको हिसाबमा पनि धेरै नै खर्च गर्नु भयो होला, रिटर्न र रेस्पोन्स कस्तो पाउँनु भयो ?
हाल सम्ममा मैले एक कविता संग्रह युद्ध भित्र उभिएको बुद्धहरु र आधुनिक गीती एल्बमहरुमा पहिलो मनोभाव र दास्रो सार रहेकाछन् । यी तिन वटै कृतिहरुमा बढी भन्दा बढी मानविय संवेदनालाई उजगार गरेको छु । यी सवै कृतिहरु माओवादी जनयुद्ध कालमै प्रकाशित भएकोले शान्तिको कामना र शन्देस तथा अन्याय अत्याचारको विरुद्धमा लड्ने शंखघोष गरेकोछु । नेपाली आधुनिक गीती एल्बम र साहित्यका कितावले कमै मात्र लगानी उठाउँने गरेकाछन् त्यसको मारमा मेरा कृतिहरु पनि परेकाछन् । तर त्यस्को रेस्पोन्स भने अत्यान्तै राम्रो रह्यो । किनकी पत्रपत्रिका देखि लिएर विभिन्न खाले मिडीयाहरुले पाठक तथा स्रोता दर्शकहरुको विचमा सहजै पुर्याउँने काम गरिदियो त्यसैले पनि रेस्पोन्स राम्रो आएको हो ।
७) साहित्य लेखेर के पाउनु भयो र के गुमाउनु भयो जस्तो लाग्छ तपाईलाई ?
साहित्य लेखेर मैले धेरै कुरा पाएँ जस्तो लाग्छ । किनभने यहि साहित्य लेख्न थाले पछि मान सम्मान र नाम पाएको छु । मानिसको सवै भन्दा ठुलो कुरो पनि त्यहि नै हो । समग्रमा भन्ने हो भने मैले नसोचेको कुरा पाएको छु । तर गुमाउँन भने अहिले सम्म केहि गुमाएको छैन ।
८) तपाईले त www.limbuwan.blogspot.com ब्लगसार्इट नै चलाउदै हुनुहन्छ , यो ब्लगसार्इट चलाउनुको औचित्य बारे केही बताई दिनु हुन्छ की ? र हाल संसारभर यस्को पाठक र दर्शक कति होला ?
यो ब्लगसार्इट चलाउँनुको मुख्य औचित्य भनेको लिम्वुवान आन्दोलनलाई सघाउ पुर्याउँनु हो । लिम्वुवान स्वायत राज्य स्थापना नहोईन्जेल यो ब्लगसार्इटले निरन्तर लिम्वु तथा लिम्वुवानवासी गैरलिम्वुहरुलाई समेत जनजागरणको गीत सुनाई रहनेछ । लिम्वुवानवासीहरुको प्रमुख माग भनेको नै लिम्वुवान स्वायत राज्य हो । यो ब्लगसार्इट मार्फत त्यो मागलाई वुलन्द गर्नु र लिम्वुवानको लागि जनमत संकलन गर्नु दोस्रो औचित्य हो । यो मेरो ब्यक्तिगत प्रयास हो यस्ता अनेकौ सञ्चारका साधनहरुले लिम्वुवानको लागि सक्रिय भूमिका खेल्न आवश्यक छ । यो ब्लगसार्इटको पाठक तथा दर्शकहरु झण्डै ३० हजार भन्दा बढी रहेकाछन् विश्वभरीमा । त्यसैले पनि यो काममा उत्साहित भएर लागेको छु । र म आफै लिम्वु भएको हैसियतले र विदेश बसेर लिम्वुवानको लागि गर्न सकिने काम भएकोले पनि यता लागेको हुँ । यसलाई दायित्वको रुपमा वोध गरेको छु । यस्तो कामको लागि हामी सवै लिम्वुहरुले दायित्ववोध गर्नुपर्छ जस्तो लाग्छ । र सवैले आआफ्नै क्षेत्रवाट केहि न केहि योगदान दिए लिम्वुवान स्वायत राज्य घोषणा भएरै छाड्छ ।
९) अन्त्यमा नौलो अभियान मार्फत तपाईको पाठक र श्रोताबृन्दहरुलाई के भन्न चाहानु हुन्छ ?
यस नौलो अभियान पत्रिका मार्फत मेरो अभिब्याक्ति राख्ने मौका दिनु भएकोमा तपाई डि.वि.पालुङवा लगायत सम्पूर्ण सम्पादक मण्डललाई धन्यवाद दिन चाहान्छु । र पाठक वृन्दहरुलाई म के भन्न चाहान्छु भने लिम्वुवानको लागि एकजुट होऔं र लिम्वुवान स्वायत राज्य चाँडै स्थापना गरौं भन्ने आव्हान गर्दछु । र मैले सञ्चालन गरेको ब्लगसार्इटमा तपाईहरु आएर भरपुर त्यसको फाईदा लिनुहोस् । सल्लाह सुझाव दिनुहोस् । लेखरचना सम्प्रेषण गर्नुहोस् । अव तपाई हामी सवै हरेक रुपले अगाडी वढ्न सक्षम होऔं । समयसापेक्ष सवैले हिड्न सक्यौ भने लक्ष्य त्यति टाढा छैन होला जस्तो लाग्छ ।
५) तपाई गीत र कविता दुर्इ वटै बिधामा उतिकै पोख्त हुनुहुन्छ , यहाँलाई गीत र कविता लेख्नुमा अन्तर के छ होला जस्तो लाग्छ ?
गीत र कविता साथै अन्य विधामा पनि कलम चलाउँने गरेकोछु झण्डै २० वर्षअगाडी देखि । खासगरि मैले वढी गीत र कविता नै लेखेको छु त्यसैले तपाईले गीत र कवितामा पोख्त भन्नु भएको होला । तर कुनैपनि साहित्यकार पूर्णरुपले पोख्त कहिल्यै हुदैन । उ सधै सिकिरहेको हुन्छ । गीत र कविता लेख्नुमा चाहि निक्कै अन्तर हुन्छ । गीत बढी गेयात्मक भएकोले निश्चित घेरामा रहेर लेख्नु पर्ने हुन्छ भने कविता
Subscribe to:
Posts (Atom)